5 Vragen: dit is het noodplan voor afsluiting bij gastekort in Nederland
Met een gekelderde gevoelstemperatuur werd afgelopen weekend thuis flink extra gestookt. Met de deze week stijgende temperaturen heerst opluchting in de energiesector. Ondanks zicht op meer vloeibaar gemaakte LNG, is de gasprijs dit jaar liefst 600% gestegen. Bij nieuwe kou en meer gebruik van gas en stroom is onze gasvoorraad voor de winter in februari op, zo voorzien experts. Wat gebeurt er dan?
Hoe erg is de situatie?
In Nederland viel Naked Energy vorige week om. Sinds oktober heeft waakhond ACM bij zes bedrijven de leveringsvergunning ingetrokken, bij een aantal vanwege faillissement vanwege de hoge gasprijs.
In Europa waarschuwen meerdere energiebedrijven. In het Verenigd Koninkrijk spreekt Good Energy, een leverancier van groene energie, van ’een nationale crisis’: dertig aanbieders van elektriciteit zijn daar al omgevallen. EDF, nummer vier op die Britse energiemarkt, roept de regering maandag op in te grijpen om klanten te beschermen.
In Duitsland, Frankrijk en België is er minder capaciteit vanwege uitvallende kernenergiecentrales; deels door storingen, deels door onderhoud. Elf grote bedrijfssectoren in Europa vroegen de Europese Commissie vorige week snel in te grijpen vanwege ’ondraaglijk’ hoge prijzen, waarbij massale faillissementen zouden dreigen.
Bij een al lage gasvoorraad - de productie van ons Groningerveld wordt tot 2025 afgebouwd - krijgt ook Nederland als centrum van de Europese gasrotonde geen extra gas van de Russische grootleverancier Gazprom. Vorige week sloot Rusland bovendien de Yamal-pijpleiding richting Duitsland.
Gas stroomt daardoor voor de zevende dag op rij terug naar Rusland. Het land eist opening van zijn Nord Stream 2-gasleiding in het noorden van Duitsland, maar wacht al weken op toestemming van Duitse autoriteiten. In Oost-Europa troffen black-outs twee miljoen Kosovaren na uitval van de energienetwerken. Servië schakelde noodgedwongen klanten af van het elektriciteitsnetwerk.
Klanten van omgevallen Nederlandse energiebedrijven worden gered en overgenomen door andere energiebedrijven. Maar zij worden wel benadeeld door zo’n faillissement: zij verliezen de welkomstpremie of de te veel betaalde voorschotten. Overstappers betalen veelal ook de dan geldende gas- en de daarmee verbonden elektriciteitsprijs. Die ligt doorgaans veel hoger dan hun oude contract.
Dit jaar ging die gasprijs tot acht keer over de kop. De beeldbepalende TTF-gasmarktprijs reikte tot €180 per megawattuur, en noteert maandag €133, nog altijd een toename van 600% dit jaar terwijl de winterkou zich laat voelen.
Gebeurt er niets?
Bedrijven in de geliberaliseerde gasmarkt kopen momenteel uit alle hoeken en gaten gas op. GTS, de zelfstandige dochter van staatsbedrijf Gasunie en beheerder van het landelijke gastransportnet, overlegt doorlopend met het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). Capaciteit wordt waar mogelijk opgevoerd. Maar de totale gasvoorraad is nu historisch laag, omdat die vanaf de zomer onvoldoende is bijgevuld.
Volgens persbureau Bloomberg is sinds halverwege vorige week een twintigtal grote tankers met LNG of vloeibaar gemaakt gas onderweg van de Amerikaanse havens naar Europa. Ook vanuit Azië komen containerschepen met LNG naar Europa, waar handelaren van energiebedrijven forse premies neerleggen om een crisis te voorkomen. Dat gas is eenvoudig aan te sluiten op het Europese netwerk, bijvoorbeeld in de haven van Rotterdam.
De Europese Unie, met Duitsland voorop, overleggen met Rusland over meer gastoevoer naar Europa. Maar Rusland blijft bij de eis om eerst zijn Nord Stream 2 te openen. Tegelijkertijd dreigen de Verenigde Staten Moskou met economische sancties nu Russische troepen aan de Oekraïense grens staan. Dat conflict leidde recent niet tot een oplossing en al helemaal niet tot meer gas.
Daarmee loopt de Nederlandse gasvoorraad iedere dag terug. Energiebedrijven moeten vooruit kijken en hopen op milder weer, zoals nu in Duitsland. Leveranciers in de Europese Unie zijn verplicht bij ’dreigende verstoringen van de gasvoorziening’ heel ’vroegtijdig’ hun regering te waarschuwen. En regeringen dienen op hun beurt snel bij Brussel aan de bel te trekken.
Het is bij ’aanzienlijke verstoring’, grote tekorten en het falen van ingrepen door de vrije markt in Nederland aan de directeur-generaal Klimaat & Energie van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK), de ’crisismanager Gas en Elektriciteit’, om in te grijpen. Maar de minister en kabinet zijn eindverantwoordelijk. Nederland zit nog altijd met een demissionair kabinet en een nieuwe minister EZK moet nog benoemd worden.
In het slechtste scenario komt vervolgens, voor zover bekend voor het eerst, een noodplan van de Nederlandse regering op tafel. Als te grote krapte aan gas dreigt, nemen het ministerie van EZK en verantwoordelijke gasbedrijven een serie scenario’s door. Daaronder ook het afschakelen van gebruikers.
Consumenten zonder stroom middenin de winter?
Alle Nederlandse noodplannen zijn erop gericht om vooral dat niet te laten gebeuren. Achter de schermen voert EZK voortdurend overleg met bedrijven. Consumenten moeten altijd beschermd worden, zo is in de noodplannen te lezen. Maar het is aan de vrije markt om nu het acute probleem van te weinig gas op te lossen: bijvoorbeeld het recent ingekochte LNG moet, naast besparingen op verbruik, voorkomen dat energiebedrijven als Vattenfall (Nuon), Eneco en Essent niet meer kunnen leveren.
Het ministerie, netbeheerder Tennet en de Gasunie volgen een stappenplan om consumenten, maar ook nooddiensten en ziekenhuizen, uit de wind te houden en een crisis te voorkomen. Bedrijven zelf vragen overigens ook al minder gas op: de gasprijs is te hoog om uit de kosten te kunnen komen, in de glastuinbouw, chemie en zware industrie stopten bedrijven al met productie. De toezichthouder voorziet na de faillissementen van aanbieders meer problemen.
De Autoriteit Consument en Markt (ACM) bepaalde afgelopen week dat de maximale kosten voor stadsverwarming van een gemiddeld huishouden met hooguit 67% mogen stijgen. Energieleveranciers is eerder gewaarschuwd de hoge gasprijs beperkt door te berekenen aan klanten. Er wacht nog een hele winter.
Wat gaat er in crisistijd nu concreet gebeuren?
Het bijna honderd pagina’s dikke Bescherm- en Herstelplan Gas kent een serie ingrepen. Die werken volgens de ’maatregelenladder’: van de minst pijnlijke ingreep tot de allerzwaarste, de afschakeling en gedwongen sluiting. Daarbij zullen, na ’een door de minister te nemen besluit’ altijd bedrijven eerst sluiten, om consumenten te ontzien.
Eerst moet uit ’concrete, ernstige en betrouwbare informatie’ blijken dat gastekort kan leiden tot ’het nationale crisisniveau’. Dat is niet publiek gemaakt. Het belangrijkste dat tussen de regels van de plannen doorklinkt is dat er nooit paniek moet ontstaan.
In stappen wordt Nederland voorbereid, ’de minister schaalt de crisisorganisatie gas op’. Dan: ’alle afnemers’, vooral bedrijven dus, krijgen ’oproepen tot vermindering van aardgasverbruik’. Met ook een ’vrijwillig verzoek’ tot minder gasafname door buurlanden, die met Nederland zijn verknoopt in het Europese energienetwerk.
Werkt dat niet, dan wordt de Europese Commissie - die lidstaten overigens al in september waarschuwde voor deze crisis - verzocht om een ’regionale noodsituatie’ uit te roepen. Dan volgt een besparingsingreep voor ’minder afname’. Helpt ook dat niet, dan luidt stap vier van het Bescherm- en Herstelplan Gas ’opleggen van een extra heffing voor aardgas’, om het gebruik af te remmen. De volgende stap vijf wordt vooral gevreesd bij bedrijven: ’gedwongen brandstofomschakeling van industrieën’ en dezelfde ingreep kan voor de productie van elektriciteit gelden.
Blijft dat alles vruchteloos, dan gaat de overheid over tot ’afschakelen’ van ’niet-beschermde afnemers’, gewone bedrijven. Gevolgd door ’niet door solidariteit beschermde afnemers’. Dat moet garanderen dat bijvoorbeeld stadsverwarmingsinstallaties, gezondheidszorg en ’essentiële sociale diensten’ stroom en warmte houden. Stap negen is het aankloppen bij de buren: het ’inroepen van onderlingen solidariteit tussen EU-lidstaten’.
Is dat ontoereikend, dan volgt het afschakelen van ’door solidariteit beschermde afnemers’. En als dan helemaal niets meer helpt, volgt uiteindelijk stap elf: hele regio’s inclusief de export, ’technisch afsluiten’.
Als bedrijven of zelfs consumenten worden afgeschakeld van energie, wie vergoedt dat?
Daarvoor zijn in het noodplan grofweg afspraken opgenomen. Bedrijven kunnen een beroep doen op noodwetten zoals de Distributiewet voor energienetwerken, zoals dat heet. Maar gedetailleerd voor deze winter zijn die nog niet bekend, bevestigt de Gasunie.
Volgens het Bescherm- en Herstelplan Gas ’zal het vraagstuk van compensatie worden geadresseerd’. Dat is Haags voor: eerst meer overleg. Het ministerie van EZK is over zulke zaken doorlopend in gesprek met de marktpartijen, de aanbieders. Er ’zal voor een deel van deze maatregelen wijziging van regelgeving vereist zijn’, zo is te lezen. Dat vergt alleen tijd, terwijl de klok tikt.
Om acute problemen voor consumenten te voorkomen, heeft het kabinet recent enige compensatie voor de laagste inkomens beloofd, naast een tegemoetkoming via belastingheffing voor alle Nederlanders.
De vraag is ook of het kabinet alsnog de portemonnee trekt. Om consumenten te beschermen moeten energieaanbidders financieel sterk staan, stelt staatssecretaris Yesilgöz-Zegerius (EZK) na de faillissementen. Zij wil na een serie vragen van Kamerlid Omtzigt bij de energiebedrijven gaan onderzoeken „of het wenselijk en mogelijk is nadere eisen te stellen aan de financiële positie van energieleveranciers.”
