Eindexamen op een lege maag: hoe gaan scholen en islamitische leerlingen hiermee om?
Ai, wat nu. Toen hij voor het eerst hoorde dat de ramadan en de centrale eindexamens samenvielen, was dat even schrikken voor rector Peter van Dijk van het Leidsche Rijn College in Utrecht. Een lege maag en tegelijk een topprestatie leveren op school, zou dat wel goed komen met zijn islamitische leerlingen?
Van Dijk spoedde zich meteen naar een van de andere docenten op de middelbare school. "Ik ben zelf geen moslim, dus een van de islamitische collega's heeft mij er wat meer over verteld. Bijvoorbeeld dat niet de honger het grootste probleem is, maar het constant moe zijn. Kinderen gaan tijdens de ramadan laat slapen en staan vroeg op."
Voor ruim tweehonderdduizend vmbo'ers, havisten en vwo'ers beginnen volgende week maandag, 14 mei, de centrale eindexamens. Een periode van twee weken vol stress, blokken en gepieker. Voor islamitische leerlingen komt er nog een extra complicatie bij: de ramadan, die een dag later begint.
Zeldzaam
Het komt hoogst zelden voor dat de islamitische vastenmaand en het centrale eindexamen precies samenvallen. Moslims, ook scholieren, vasten vier weken tussen zonsopkomst en -ondergang. Dat betekent niet eten en drinken tussen circa zes uur 's ochtends en half tien 's avonds.
Zo'n tienduizend islamitische scholieren nemen deel aan het eindexamen, een grove schatting, die afgeleid is van de vijf procent van de Nederlanders die zich volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) moslim noemt. Hoeveel het er precies zijn is niet bekend. Uit onderzoek blijkt dat 66 procent van de Nederlandse moslims van Turkse komaf alle dagen vast tijdens de ramadan. Van de moslims met Marokkaanse achtergrond is dat 93 procent.
Hele dagen vasten leidt tot vermoeidheid en concentratieproblemen, weet Wim Littooij die bestuurder is van het Avicenna College, een islamitische middelbare school in Rotterdam. "In normale lessen merk je dat leerlingen makkelijker slaperig worden. Dan is het tammer. Maar dan zit de spanning van een examen er natuurlijk niet op."
Vrijwel alle kinderen op zijn school doen mee aan de ramadan. Welke invloed dat heeft op het examen laat zich volgens Littooij lastig voorspellen. "Het dag- en slaapritme is voor het examen niet ideaal. Maar tot nu toe - vorig jaar vielen één of twee examens in de ramadan - hebben we niet de ervaring dat het negatief uitpakt voor de resultaten. Dit jaar wordt het wel bijzonder, omdat het voor het eerst vrijwel geheel samenvalt."
Elkaar steunen
De Utrechtse rector Van Dijk zegt niet te weten hoeveel van zijn leerlingen gaan vasten. Hij houdt er wel rekening mee dat de examenprestaties te lijden hebben. "Het is gewoon heel simpel: als je heel moe bent, is het moeilijker om je te concentreren." Aan de andere kant hoopt hij dat de vastende leerlingen elkaar steunen. "En dat ze zo energie en kracht krijgen."
Bij diverse onderwijsorganisaties blijkt de timing van de ramadan en het eindexamen geen thema. "Er komen vrijwel geen vragen hierover bij ons binnen", zegt een woordvoerder van de VO-raad, de organisatie die schoolbestuurders in het voortgezet onderwijs vertegenwoordigt. Een richtlijn is er niet in huis voor scholen die om advies verlegen zitten. En ook bij het Laks (Landelijk Aktie Komitee Scholieren), waar examenkandidaten hun beklag doen als er misstanden zijn rondom de examens, hebben zich nog geen scholieren gemeld, laat een woordvoerder weten.
Twee jaar geleden liet toenmalig minister van onderwijs Sander Dekker (VVD) weten de data van de eindexamens niet te willen aanpassen, vanwege de vastenperiode. Volgens de minister was het 'praktisch onmogelijk' om de planning om te gooien, verklaarde hij naar aanleiding van Kamervragen van Denk. Wel of niet voldoen aan religieuze verplichtingen valt onder de individuele verantwoordelijkheid van de gelovige, meende de bewindsman. Het is een opvatting die het ministerie van onderwijs nog steeds heeft, laat een woordvoerder van Dekkers opvolger Arie Slob (ChristenUnie) weten. "Wij zien geen reden om van deze lijn af te wijken."
Ongerief
Littooij van het Avicenna College neemt de situatie gelaten op: "Ouders zouden er niet mee akkoord gaan als er op een andere manier met de ramadan wordt omgegaan. En de inspectie geeft ons geen ruimte om af te wijken van de normen. We moeten constateren: het is zo, zonder dat we er echt beleid op kunnen maken." Toch probeert zijn school het ongerief te beperken voor leerlingen die hongerig zwoegen op hun toetsvragen. "We zorgen ervoor dat de examenruimte lekker koel is, zodat je niet ook nog eens zit te zweten."
Op het Leidsche Rijn College is een docent met een groepje islamitische leerlingen om tafel gaan zitten, vertelt rector Van Dijk. "De leerlingen vroegen: Kunnen we een ruimte krijgen waarin we tijdens pauzes even stil kunnen zijn en tot rust kunnen komen? Geen gebedsruimte, maar een ruimte waar we niet in etensgeuren hangen en desnoods even de ogen dicht kunnen doen. Die ruimte komt er."
En een leerling die op het islamitische Avicenna College toch een hapje wil nemen? Die wordt gevraagd dat niet bij de anderen te doen. Littooij: "Dan ga je ze wel heel erg verleiden. Jij zit lekker te smikkelen, terwijl een ander dat niet mag en alle sappen vrijkomen in de mond. We verwachten van leerlingen dat ze begrip tonen voor medeleerlingen als ze met elkaar omgaan."
'Ik weet nu al dat het lastig wordt'
Op de dag van haar eerste eindexamen, aanstaande maandag, begint voor de Nijmeegse havist Meka Abdi (18) ook de ramadan. Tussen circa zes uur 's ochtends, zonsopgang, en half tien 's avonds, zonsondergang, eet en drinkt ze niets. Zo zal ze in twee weken tijd een zevental examens afleggen. "Ik weet nu al dat het heel lastig gaat worden", zegt ze. "Meestal vallen de symptomen bij mij mee. Maar met een lege maag kun je je toch minder goed concentreren."
Niettemin ziet Meka uit naar de 'heel mooie tijd' die de vastenmaand voor haar is. "Elke ochtend voor zonsopgang ontbijten we met het hele gezin. Dat doet me altijd erg goed. Mijn ouders verplichten me trouwens niet om te vasten: ik kies daar zelf voor."
Al sinds haar veertiende doet ze mee aan de ramadan. Het is zwaar, niet alleen vanwege de honger en dorst, maar ook vanwege de slaap die je mist, vertelt Meka. "Je hele ritme wordt omgegooid. In de vastenmaand hoor je zoveel mogelijk aan je geloof te doen: zieken opzoeken, de Koran lezen, gebeden bijwonen in de moskee, die al om vier uur 's ochtends beginnen. Maar dat alles ervaar ik niet als last: je krijgt er veel meer discipline van om de rest ook goed te doen. Ik zie het als een uitdaging, en neem mijn schoolwerk bijvoorbeeld ook serieuzer."
Duizelig
's Ochtends gaat het vasten meestal prima, zegt ze. "Iedereen slaat wel eens een ontbijtje over. Maar om een uur of twaalf begin je het echt te merken, je wordt lichtelijk duizelig. Het vervelende is, mijn examens beginnen juist zo ongeveer rond die tijd, om half twee 's middags."
Het is niet dat Meka, die later geneeskunde wil gaan studeren, licht denkt over haar schoolprestaties. Vanmiddag zit ze in de bibliotheek te leren. En maanden geleden heeft ze de imam al gevraagd of er geen uitzondering gemaakt kon worden - zoals menstruatie of ziekte reden kunnen zijn om niet te vasten. Het antwoord was nee. "Hij zei dat de ramadan echt een van de pilaren van de islam is, en dat je dus gewoon moet vasten, al is het examen nog zo belangrijk. Ik zoek dus een weg om het meeste uit beide te halen."
Behalve de imam vroeg ze ter voorbereiding ook advies aan vriendinnen en medegelovigen op Facebook. "Iemand gaf me de tip een rooster te maken, met studiemomenten en voldoende pauzes om af en toe een dutje te doen. Met een groepje meiden denken we er over al een week eerder te beginnen met vasten. Die eerste week voel je je het slechtst. Daarna begint je lichaam er aan te wennen. En ook spiritueel is het goed om er alvast naar toe te leven."
Meka gaat naar het Kandinsky College in Nijmegen, dat bijna 2000 leerlingen telt. Ongeveer honderd van hen vasten, schat ze. "Niet alle moslims doen mee. Een paar vrienden van mij slaan de dagen waarop ze examens hebben over, en halen die later in. Dat is ieders eigen keuze."
Zes uur lang
"Ik heb weleens toetsen gehad in de ramadan, dat ging altijd goed. Maar nu met de eindexamens is het wel anders: die duren drie uur. Klasgenoten die er twee achter elkaar hebben, zitten daar zés uur lang."
Met leraren heeft ze het hier niet over gehad. "Ze kunnen toch niks voor je doen. Het is wettelijk vastgesteld hoe het examen wordt afgelegd. Er zijn zoveel verschillende geloven in Nederland: je kunt niet met iedereen rekening houden."
En wat als het haar straks teveel wordt? "Ik heb dat nog nooit gehad. Maar als je ziek bent, heel erg zit te trillen, misselijk wordt of flauwvalt, zoals bij een vriendin mij wel eens is gebeurd, dan mag je gewoon wat eten. Voor wie het niet aankan, houdt het gewoon op."
"Ik sta er redelijk veilig voor, met mooie cijfers, en ik ben er van overtuigd dat die er niet onder zullen lijden. Het komt goed. In de ramadan ben je met God verbonden: meer nog dan anders, dus je merkt dat je geholpen wordt. Dat gevoel is heel sterk. Daarmee kom ik de dag echt wel door."
- Imams en moskeeën over vasten en examens
Bij de conservatieve Haagse As Soennah-moskee, die op haar website vragen beantwoordt, is het antwoord helder. Examens zijn geen reden om het vasten uit te stellen, en wie dat toch doet, begaat een 'ernstige zonde'.
De modernere imam Yassin Elforkani zegt ook dat elke moslim 'in principe' gewoon moet vasten tijdens examens. "Alleen als je heel zwak raakt, waardoor je het niet meer aankunt, en het grote impact heeft op je functioneren en je gezondheid, dan zijn er uitzonderingen. Zoiets moet per individu worden bekeken."
Moskeekoepel Diyanet, waartoe de meeste Turkse gebedshuizen behoren, geeft hierover geen advies, zegt woordvoerder Ayhan Tonca. "Een jongere moet dit naar eigen geweten invullen en als hij vragen heeft te rade gaan bij de plaatselijke imam. Over het algemeen geldt wel dat de ramadan niet is bedoeld om je lichamelijk te kwetsen en pijn te doen."