[Karbala] Machtiger dan Mekka

[Sjeng]

Machtiger dan Mekka

Boekbespreking in de Volkskrant van 18 februari 2005.
Gilles Kepel : The War for Muslim Minds
Door Henk Müller.

Gilles Kepel analyseert het verbond tussen de shi'ieten en Amerikaanse neoconservatieven

Als de Franse Midden-Oosten-specialist Gilles Kepel in de zomer van 2003 een bezoek brengt aan Paul Wolfowitz in het Pentagon, mag hij na een eindeloze reeks veiligheidscontroles plaatsnemen in de wachtkamer van de Amerikaanse onderminister van Defensie. Daar treft hij tot zijn verbazing geen kortgeknipte militairen, maar een groep shi'itische geestelijken in vol ornaat, die Arabisch spreken met een Midden-Oosten-accent.

De Amerikaanse neoconservatieven, schrijft Kepel in The War for Muslim Minds, hebben al hun hoop gevestigd op de shi'ieten. Om dat merkwaardige bondgenootschap te begrijpen dienen we volgens Kepel allereerst de overeenkomst onder ogen te zien tussen de shi'ieten en de joden: twee vervolgde groepen, voor wie heilige teksten en geestelijken een anker vormen in een bedreigd bestaan.

Met het toenemen van de secularisatie verloren de rabbijnen en de ayatollah's een deel van hun macht aan militante politieke activisten. Tegen het einde van de vorige eeuw waren het vooral de zonen van rabbijnen en ayatollah's die leiding gaven aan de communistische beweging in het Midden-Oosten.

In Irak ontstond de grootste communistische partij van de regio, met voornamelijk shi'itische leden. nadat Saddam de partij had vernietigd, schaarden de Iraakse communisten in ballingschap zich aan Amerikaanse zijde. Het imperialisme waarvan zij Amerika in hun jeugd betichtten, was vergeten. Ouder en mogelijk wijzer wilden zij van Saddam af; Irak was volgens hen toe aan een democratie.

Maar in Irak had niemand oor voor de idealen van de ballingen. Iraakse jongeren waren in hun eigen strijd verwikkeld: zij moesten overleven in een samenleving vol geweld en willekeur, waarin banen en rijkdom toevallen aan degenen die geweld niet schuwen. De ambities van de Iraakse jongeren, de meerderheid in het land, hebben de Verenigde Staten tot hun eigen schade genegeerd, luidt Kepels conclusie.

Het is een van de verhelderende analyses in The War for Muslim Minds die duidelijk maken waarom Irak en de regio er zo slecht aan toe zijn, alle goedbedoelde Amerikaanse scenario's ten spijt. Kepel behoort niet tot het leger van Franse intellectuelen dat vanuit een parti pris - 'Amerika deugt niet' - de VS en zijn rol in het Midden-Oosten beschouwen. Evenmin is hij een stillistische houwdegen: zijn proza is elegant en rijk aan mooie beelden. Onderwerpen waarover uitentreuren is bericht, benadert hij vaak verfrissend anders.

De grote fout van de neocon's was, volgens Kepel, dat zij meenden dat het scenario voor de post-communistische overgang van Oost-Europa zonder meer op Irak van toepassing zou zijn. De democratisering van Irak zou het voorbeeld volgen van de val van de Muur en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Een gelukkige shi'itsche bevolking zou de heilige steden Najaf en Karbala in een democratisch irak de oude grandeur teruggeven. Hun glans zou een bron van inspiratie vormen voor de honderd miljoen shi'ieten tussen Libanon en India. De mullah's in Iran zouden met opstanden te kampen krijgen en niet Iran maar Irak zou het centrum van de shi'itische wereld worden. De grote shi'itische minderheden in de Golfstaten zouden een tegenwicht gaan vormen in de soennitische petro-monarchieën en meer zeggenschap krijgen over de olie, die voornamelijk in shi'itische gebied zit. Aldus het scenario.

Helaas blijken de meeste Iraakse shi'ieten weinig gediend van de Amerikaanse aanwezigheid. Dat ze inmiddels wél een factor van belang vormen, is ook bij de Saudi's niet onopgemerkt gebleven. De VS stonden na de val van Saddam pelgrimstochten naar Karbala toe, het 'Golgotha van de shia', waar Hussein, kleinzoon van de profeet Mohammed en zoon van Ali, stichter van de shia (de shi'itische geloofsrichting), in de strijd tegen de soennieten werd gedood. Kepel wijst een Saudische prins erop dat de concurrent dat jaar maar liefst drie miljoen pelgrims op de been weet te brengen, een miljoen meer dan naar Mekka. 'Dat is niemand in Saudi-Arabië ontgaan', antwoordt de prins.

De shi'ieten zijn gevaarlijke concurrenten voor soennieten. Ze vielen destijds in Perzië de Turken aan, toen deze in 1683 voor de poorten van Wenen stonden. Hun aanval dwong de Ottomanen terug te keren. De rafidin, ketterse shi'ieten, hebben op die manier de opmars van de islam in 'de vier hoeken van Europa' tegengehouden, aldus een memorandum van de Jordaanse terrorist Al-Zarqawi, wiens jihad-strijders de rol van de strijders in Afghanistan hebben overgenomen. Al-Zarqawi onderscheidt vier groepen die gedood moeten worden: Amerikanen, Koerden, Iraakse politieagenten en soldaten en, 'gevaarlijker dan Amerikanen', shi'ieten.

Voor Kepel ligt de toekomst van de islam, en daarmee van de jihad, van terrorisme en fundamentalisme, echter niet in Irak, maar in Europa. In een democratische context zou daar een nieuwe vorm van islam kunnen ontstaan, die doordesemd raakt van westerse waarden.Het móet hier gebeuren, omdat het democratische project in het Midden-Oosten dankzij de 'oorlog tegen terreur' voorlopig onmogelijk is.

De oorspronkelijke Franse titel van Kepels studie luidt Fitna. Die term verwijst naar chaos en strijd binnen de islam; het is de tegenhanger van jihad, de strijd tegen ongelovigen - waar nu dus ook moslims onder vallen. De Engelse titel dekt de lading beter.

De fitna komt overigens maar sporadisch ter sprake: daar waar de auteur stelt dat Europa óf een nieuwe democratische islam oplevert (met een scheiding van kerk en staat) óf een nieuw front wordt voor terroristen. Het is maar een van Kepels onderwerpen, naast de conflicten in Palestina en Saudi-Arabië en de denkwereld an de neocons inzake het Midden-Oosten. The War for Muslim Minds gaat meer over jihad dan over fitna. Het is een uitstekende leidraad voor wie wil snappen wat er in de moslimswereld gebeurt.