Islam is het probleem niet, paradigmawijziging is nodig

[Navane]

Paradigmawijziging…welk paradigma?

De argumenten die je gebruikt zijn geheel gebaseerd op patronen, begrippen en modellen die gangbaar zijn om de situatie in de westerse samenleving te analyseren. De feodaliteit is in de moslim wereld veel zwakker en anders ontwikkeld dan in de westerse. Er is al een groot verschil tussen de feodaliteit in West-Europa en die in Oost-Europa, de vergelijking met andere culturen gaat niet verder dan de betekenis van beeldspraak.
De clerus is in moslim landen anders georganiseerd dan in het westen, waarbinnen overigens ook grote verschillen bestaan (protestantisme versus katholicisme).
De politieke ontwikkeling in Europa kenmerkte zich vanaf de 14de eeuw door de opkomst van autonome steden, die vaak bondgenootschappen sloten met de koning tegen de adel en zelfs oorlogen voerden tegen andere staten (Hanze, Venetië). In de moslim wereld zijn de steden altijd onderdeel van het centrale gezag geweest en zijn ze geen zelfstandige politieke factor, niet in het verleden en niet in het heden.
Op grond van deze feiten trek ik de conclusie dat de vergelijking met het Europa van de 18de eeuw niet opgaat.

In de manier van beschrijven van Peter zijn samenlevingen gereduceerd tot containerbegrippen die allemaal dezelfde eindbestemming hebben, er is alleen variatie in de specifieke route en de kleur van de containers.
Het reduceren van situaties tot standaardbegrippen leidt uiteraard tot standaardoplossingen.
Maar zelfs al zouden we aannemen dat alle beschavingen op weg zijn naar hetzelfde eindstation, dan moeten we nog steeds verklaren waarom sommige beschavingen veel meer tunnels en wegversmallingen tegenkomen dan bij andere het geval lijkt te zijn.
In de analyse van paradigmawijziging ligt namelijk besloten dat culturen naar het eindstation willen en over de middelen beschikken om deze wil ten uitvoer te brengen.
Uit de beschikbare informatie lijkt me voldoende duidelijk dat de islam een sterk cyclisch wereldbeeld heeft. Ze is georiënteerd op het verleden, toen een ideaal is gezet. Het volstaat om dat ideaal zo goed mogelijk na te volgen. Dit maatschappelijk ideaal steekt scherp af tegen het lineaire model in het Westen, dat sterk toekomstgericht is.
Om terug te keren naar de beeldspraak van de containers: de islam is een container die ervan overtuigd is dat ze het eindstation allang bereikt heeft. Een lorry die de container weer in beweging wil brengen, wordt gezien als een onnodige bemoeienis en gebrek aan respect voor de eigen waarden.
In dit cyclische wereldbeeld dienen de menselijke rationele vermogen voornamelijk om het ideaal te dienen. Terwijl in het westen de vrije ontplooiing van de geest als een basisvoorwaarde van de samenleving wordt beschouwd en de samenleving de resultaten daarvan meestal snel opneemt.
Het heeft weinig zin om de kennis van het lineaire proces toe te passen of te projecteren op een samenleving die een overwegend cyclisch model hanteert.
Maar zelfs indien de moslim wereld wel in grote mate aan het lineaire model zou voldoen, en dus op weg zou zijn naar hetzelfde eindstation als de westerse samenleving, dan blijft de vraag of het scheiden van islam en sociale verhoudingen een uitvoerbare ingreep is. Volgens mijn informatie is de invloed van islam op het denken, het dagelijks leven, de familieverhoudingen en het gebruik van wetenschap nog altijd veel groter dan van het geloof in het Europa van de 18de eeuw. Islam is een cultuur, een doctrine; indien men het terugbrengt tot de rol die het christendom in Europa heeft, dan blijft er te weinig over om mee door te gaan. Net zo goed als dat je geen communisme kunt hebben zonder éénpartijstaat. Communisme in een parlementaire democratie is een schijnvertoning.
Bovendien worden in het voorstel andere factoren dan geloof en sociale verhoudingen buiten beschouwing gelaten. Ik denk aan de omstandigheid dat het fysieke milieu te arm is om de basis voor een moderne samenleving te zijn en een open mentaliteit voor nieuwe ideeën. De moslim zone is precies dat deel van de wereld dat het meest getroffen wordt door uitdroging. Het is ook dat deel van de wereld waar ideeën die de status quo kunnen doorbreken, door alle lagen van de samenleving heen worden afgewezen als verwerpelijk westers gedachtegoed. De terugkeer naar een 'puur' islamitische waarden, zoals de Broederschap in Egypte nastreeft, is een reactionair streven. Hoewel het natuurlijk heel goed rechtvaardiger sociale verhoudingen met zich mee kan brengen. Er hebben tal van samenlevingen bestaan waarin de sociale verhoudingen meer op gelijkheid waren gebaseerd, maar dat waren zonder uitzonderingen samenlevingen waarin specialisatie een geringe rol speelde.

Op grond van deze overwegingen denk ik dat zelfs indien het mogelijk zou zijn om de islam via een proces van secularisatie los te maken van de sociale structuren, de objectieve voorwaarden (overbevolking, uitdroging van het fysieke milieu) te grote belemmeringen zijn om het gewenste resultaat te bereiken.
Maar het voornaamste probleem bij het voorstel van Peter is wel dat niet duidelijk is wat oorzaak en gevolg is. Is het voldoende om de secularisatie in te voeren (het Turkse model) en zal dan de moslimwereld dan democratiseren en moderniseren naar moderne sociale verhoudingen? Of moeten de sociale verhoudingen eerst verbeterd worden door middel van marxisme of sociaal-democratie en dan maar hopen dat er een vorm van islamitische secularisatie ontstaat omdat de mensen spontaan afstand nemen van het geloof?
Ook hier gaat de vergelijking met de ontwikkelingen in Europa niet op. De verbetering in de sociale verhoudingen in Europa werd bereikt doordat techniek en industrialisering de economische verhoudingen op hun kop zetten. Dat waren autonome processen waar adel en clerus totaal geen greep op hadden.

De ervaringen in het verleden zowel als de theorie, namelijk de kennis van het islamitische denken, leren dat als er moderne structuren worden opgelegd aan islamitische landen (zowel door buitenlandse krachten als binnenlandse), ze deze steeds weer vertalen in termen van het verleden. Daarom denk ik dat als er al democratie ontstaat in een moslim land, het gevolg is dat er een cyclische democratie ontstaat met cyclische partijen en cyclische programma's die steun zoeken bij elke groepering in de samenleving die er cyclische idealen op na houdt.

Om deze reden geloof ik ook niet dat het zinvol is om te veronderstellen dat er een gematigde islam zou bestaan tegenover een fundamentalistische islam. Een gematigde islam zou in deze beleving zoiets zijn als het christendom in Europa, een geloof dat alleen privé en in de godshuizen wordt beleefd. Als zoiets mogelijk zou zijn, dan denk ik dat de moslim wereld de afgelopen twee eeuwen toch lang genoeg het voorbeeld heeft gezien om het te kunnen kopiëren.
Ook de veronderstelde scheiding tussen gematigde en fundamentalistische islam is een product van het westerse denken, waarin er systematisch wordt gedacht in begrippenparen zoals spiritueel-werelds, kerk-staat, mysterie-rationeel en waarin wordt voorondersteld dat deze gelijkwaardig aan elkaar zijn. In een cyclisch denkmodel echter is deze gelijkwaardigheid uitgesloten. Het spirituele staat boven het tijdelijke, het wereldse; de kerk is de wet van God, terwijl de staat de wet van mensen vertegenwoordigt; het mysterie stijgt uit boven het verstand. De kracht van dit soort ideeën moet zeker niet onderschat worden. Het is geen geloofsartikel dat wegvalt zogauw de islam verdwijnt uit de machtsposities die het nu heeft, het is een manier van denken die mensen hanteren om het leven zin te geven.

De argumenten ondersteunen niet het bedoelde paradigma, en dat paradigma is een zinloze projectie van westerse theorievorming, gebaseerd op een achterliggende paradigma: 'alle geloven zijn gelijk' dat rond 1650 in Europa de godsdienstvrede mogelijk maakte. Later werd toegevoegd '…, dus ook de islam' . Dit laatste paradigma zou ik veel liever willen wijzigen.

[Navane]

-vervolg-
Navana, je schreef: alleen de sociale structuur veranderen, zonder de rest te veranderen, is onmogelijk. Zie de blunders in Afrika.

(...)

Het 'verlichten' van de islam zal niet helpen. De bezittende klasse zal naar andere (falangistische) middelen omzien om haar macht te behouden.
De macht ontnemen aan de bezittende/heersende klasse zou ook een weg kunnen vrijmaken naar een meer verlichte islam. Persoonlijk heb ik het idee dat veel moslims daar in feite naar snakken.

DIt begrijp ik niet. Het lijkt mij dat je jezelf hier tegenspreekt?

[Peter Louter]

-vervolg-
Navana, je schreef: alleen de sociale structuur veranderen, zonder de rest te veranderen, is onmogelijk. Zie de blunders in Afrika.

(...)

Het 'verlichten' van de islam zal niet helpen. De bezittende klasse zal naar andere (falangistische) middelen omzien om haar macht te behouden.
De macht ontnemen aan de bezittende/heersende klasse zou ook een weg kunnen vrijmaken naar een meer verlichte islam. Persoonlijk heb ik het idee dat veel moslims daar in feite naar snakken.

DIt begrijp ik niet. Het lijkt mij dat je jezelf hier tegenspreekt?

De tegenspraak is slechts schijnbaar.
Ik baseer me op een analyse van Spinoza die een sterke relatie tussen religie en dominante machtsstructuur legde.
Het 'verlichten' van de religie zal m.i. de machthebbende elite niet verlichten. Ze zullen een andere ideologie adopteren om hun macht (en bevoorrechte positie) te handhaven.
Los daarvan verwacht ik dat het ontnemen van macht aan de heersende klasse automatisch ruimte maakt voor een meer ontspannen opvatting van de religie omdat het ook de heersende klasse is die uit eigenbelang de orthodoxe opvattingen steunt.

nb. je reactie hiervoor daagt me uit, maar over een reactie wil ik nog even nadenken.

[Peter Louter]

Navane, ik heb je betoog met grote interesse gelezen. Het zal niet gemakkelijk zijn om het te weerleggen, maar ik ga het toch proberen.

Het eerste deel van je betoog richt zich op het niet van toepassing zijn van 'westerse' analyse modellen. Deze opvatting stamt voor zover ik weet uit de niet-westerse antropologie. Ik ben het daar niet geheel mee eens. Ik ben er van overtuigd dat de sociologische modellen overal toepasbaar zijn voor de analyse van samenlevingen. Voor de duiding van een soiaal systeem zal echter een beroep moeten worden gedaan op de specifieke locale omstandiigheden. Het verschil zit dus in de duiding van de gegevens.
Je maakt een sterke scheiding tussen cyclische en lineaire processen. Dat is een waardevolle onderscheiding, ik meen echter dat je ze in een sociaal systeem altijd in verhouding tot elkaar moet zien. In iedere samenleving zijn beide aanwezig.

Van Oost-Europa ken ik met name de geschiedenis van Polen vrij goed. De situatie tot de tweede wereldoorlog is een uitstekend voorbeeld van wat je een cyclisch model noemt. De regerende adelijke elite daar had geen enkel belang bij veranderingen waardoor Polen nauwelijks profiteerde van de industriële omwenteling en overwegend een feodaal agrarisch land bleef. De katholieke kerk verschafte zowel legitimatie aan de rijken als troost aan de armen. Ik zo'n situatie konden lineaire processen gemakkelijk ontdaan worden van de dreiging om de staus quo te doorbreken. Ook in Polen speelden de steden nauwelijks een rol van betekenis, voornamelijk door de snel opgekomen contra-reformatie in de zeventiende eeuw.

Dit is ongeveer het beeld dat ik ook op het Midden-Oosten projecteer. Er zijn grote locale verschillen, je noemt er een paar. Maar ik zie vooral de overeenkomst in de nauwelijks van de grond gekomen industrialisatie waardoor miljoenen mensen gevangen blijven in een armoedig agrarisch bestaan of de sloppenwijken van steden. De islam legitimeert dat.

Je verwachting is dat democratisering cyclische processen zal voortbrengen. Dat is ook wat ik zie, van Turkije tot Marokko. Je beschrijft dat alsof het zo'n beetje de aard van het beestje is. Oriana Fallaci gebruikte in een van haar boeken de term 'inshallah' om de passieve mentaliteit aan te duiden. Ik heb daar grote twijfel bij. Cultuur is geen statisch maar dynamisch begrip. De inhoud van de cultuur zal altijd een vorm aan nemen die het best bij de omstandigheden past. Als de omstandigheden zich wijzigen past de cultuur zich aan.

(vervolg later)

[Navane]

- Als we niet tegelijk met pompen en medicijnen ook Marx exporteren, zal er nooit wat veranderen. De rijken blijven rijk en de armen blijven arm.

Marx is al zo vaak geexporteerd, half Afrika en het Midden-Oosten heeft er aan geproefd. En sinds 1991 is het geen lichtend pad meer, lijkt mij. Of bedoelde je met MArx misschien sociaal-democratie?

[Peter Louter]

vervolg.
Navane, in een open maatschappij zijn conserverende krachten en progressieve krachten min of meer in evenwicht. Zodra de een dominant wordt, groeit de ander en neemt de dominante positie weer over.
In een gesloten samenleving is dat niet het geval. Dat was bijvoorbeeld zo tijdens de middeleeuwen in Europa waarin ook de opkomende wetenschappen werden gesmoord door het bestaande paradigma.
De steden en in hun gevolg de handel, de kunsten en wetenschappen en de economie konden zich daar aan ontworstelen op het moment dat de bestaande status quo door oorlogen en godsdiensttwisten werd verstoord. De destabilisatie bracht een ander paradigma.
Dat is mijn punt.
De destabilisatie van Irak bijvoorbeeld kan allerlei kansen creëren die een paradigmaverschuiving of wisseling op gang kan zetten. Er komen krachten los die in de conserverende fase werden onderdrukt. Ondernemende mensen verlieten het land. Nu zouden ze een kans kunnen hebben.
In Iran groeit een leger van goed opgeleide vrouwen zonder werk. Als ze politiek actief worden kan dat een destabilisatie op gang brengen die kansen schept voor een paradigmawisseling.
In het hele Midden-Oosten zijn er, zie je laatste post, socislistische initiatieven geweest. Ze hebben echter nooit voldoende kracht kunnen krijgen om de bestaande verhoudingen te wijzigen. Ik ga er van uit dat destabilisatie in de toekomst onvermijdelijk is.
Ik beschouw de scheiding van machten en de mensenrechten als sociale uitvindingen die universele aantrekkingskracht hebben. Dat wordt een globale ontwikkeling.
De islam (het ideologisch wapen van de zittende macht) zal zich met kracht verzetten. Maar ze wordt van binnen en van buiten aangevreten.
Paradigmawisselingen zijn vaak bloedig en dat is wat ik in het Midden-Oosten verwacht.
Jij verwacht dat niet. Echter het afwijzen van de westerse waarden zou als mantra best een dekmantel kunnen zijn waar vernieuwende krachten achter schuilen.
Overal in het Midden-Oosten groeit de secularisatie in de steden. Eens zullen die het platteland overvleugelen.

Jij ziet daarin een westerse projectie. Dat is het niet, tenzij ik me heel sterk vergis. Met jou zie ik de islam als een heel sterk conserverende kracht. De vergissing dat het een godsdienst is als alle andere, maak ik niet. Ik vertrouw er echter op dat de roep om welvaart en vrijheid sterker zal zijn, al durf ik niet te voorspellen welke ellende nodig is om die krachten te bevrijden. De westerse modellen daarvoor zijn ontoereikend.

[Navane]

Navane, in een open maatschappij zijn conserverende krachten en progressieve krachten min of meer in evenwicht. Zodra de een dominant wordt, groeit de ander en neemt de dominante positie weer over.

In het hele Midden-Oosten zijn er, zie je laatste post, socislistische initiatieven geweest. Ze hebben echter nooit voldoende kracht kunnen krijgen om de bestaande verhoudingen te wijzigen. Ik ga er van uit dat destabilisatie in de toekomst onvermijdelijk is.

Op het laatste punt ben ik het met je eens, alleen denk ik niet dat socialisme daar een rol van enig belang in kan spelen, omdat de staat daar ongeveer inhet stadium van de verlichte despotie verkeert en niet over de administratieve middelen beschikt om iets te doen.

-Oosten groeit de secularisatie in de steden. Eens zullen die het platteland overvleugelen.

Ik vrees dat je weer bezig bent om westerse modellen op te leggen aan niet-westerse samenlevingen, een van de redenen waarom ontwikkelingshulp meestal op een sof uitdraait. De verstedelijking heeft in die gebieden al lang de 50 % gepasseerd (Teheran heeft meer dan tien miljoen inwoners, Cairo 20 miljoen) en het platteland is geen machtsfactor meer. Steden waren echter vanaf het begin van de islam de machtsfactor en een instrument voor sociale controle. Er waren geen vrije steden, zoals er in de Romeinse tijd al waren en later in de Middeleeuwen.

[Peter Louter]

Navane, de export van Marx was een beetje als grap bedoeld, ik had beter Lenin kunnen schrijven. Want het punt waar het om gaat is destabilisatie.
(Misschien bij- of beoogd effect van de inval in Irak?)

Mijn geografische kennis is niet hoog. Maar ik baseerde het op de uitslag van de verkiezingen in Iran die indertijd werden geduid met de doorslaggevendheid van het platteland.
Van Teheran weet ik dat de secularisatie daar al redelijk omvangrijk is.

Als we het in de breedte bekijken kun je dan stellen dat in de landen waar de verkiezingen nog enigszins vrij zijn, de orthodoxe partijen geen meerderheid behalen?