Alarm over groen beleid: ’Klimaatakkoord slaat plank mis’
Drie jaar na het klimaatakkoord van Ed Nijpels liggen klimaat en milieu opnieuw als heet hangijzer op de formatietafel. Maar de wereld is in de tussentijd wel veranderd. Doelen als aardgasvrije huizen blijken complex en peperduur, en oplossingen die eerder werden genegeerd – als kernenergie – worden nu omarmd. Luistert Den Haag dit keer wél naar burgers? Hier zijn de meest urgente aanpassingen voor een klimaatakkoord 2.0.
Drietalige flyers tegen torenhoge windturbines op enkele honderden meters van Amsterdamse woningen waarschuwen tegenwoordig ook in het Turks en Arabisch. „We willen bewoners in Noord en Zuidoost bereiken voor het te laat is”, zegt Joost de Groot, namens actiegroep Windalarm. Buurgemeente Diemen mag dan afzien van zwiepende joekels nabij zijn eigen IJburgse huis, daarmee geeft hij de strijd niet op.
„Wij zijn geen nimby’s” (not in my backyard, red.), benadrukt De Groot. „Het gaat niet om eigenbelang. De wens van het stadsbestuur om windturbines vlak bij bebouwing neer te zetten, heeft ons wakker geschud. De overheid heeft geluids- en afstandsnormen versoepeld om molens zo dicht mogelijk op huizen te plaatsen, ondanks brede risico’s voor de volksgezondheid. Dat is schandalig en niet uit te leggen.”
Machteloos
Windalarm is vóór de energietransitie, maar als zoveelste burgerinitiatief ageert ze tegen de nadelen van het huidige klimaatbeleid. De commissie-Brenninkmeijer omarmde deze week weliswaar burgerfora voor betere inspraak, maar voor veel omwonenden van zonneparken, windturbines en biomassacentrales lijkt het mosterd na de maaltijd. De Groot: „Je staat vrijwel machteloos.”
Waar burgers smeken om inkeer, trachten anderen de formatie zo te beïnvloeden dat ambities stevig worden opgeschroefd. Geen 49% reductie van broeikasgassen in 2030, liever 55%. Zo stellen Ed Nijpels, voorzitter van de vorige klimaattafels, ambtelijke stukken en het planbureau PBL. En dan is er nog het stikstofvraagstuk dat economie en huizenbouw gijzelt. Wie zal het kabinet laten bloeden om enkele stikstofgevoelige natuurplekjes te behouden?
Een beproefd politiek breekijzer is het aanwakkeren van angst. Na het ’doen of doodgaan’ van D66-lijsttrekker Sigrid Kaag over klimaat, deed Nijpels deze week bij Nieuwsuur een duit in het zakje: „De coronacrisis is buitengewoon ernstig, maar de klimaatcrisis is eigenlijk nog veel groter.” Boodschap: er is echt geen tijd te verliezen.
Maar het is lastig doorschakelen naar nóg hogere klimaatdoelen, als het huidige beleid van losgetrilde boutjes en moertjes aan elkaar hangt. De panelen zijn wel verschoven sinds lobbygroepen en milieuclubs onder leiding van Nijpels het klimaatakkoord fabriceerden. Daarin formuleerden zij de route hoe Nederland in 2030 haar broeikasuitstoot 49% omlaag moet brengen ten opzichte van 1990.
Draagvlak
De belangrijkste doelen? Zeventig procent van onze stroom moet straks van hernieuwbare bronnen komen, waaronder biomassa. Voor mobiliteit gooit het akkoord vrijwel alle pijlen op stekkerauto’s. Wijk voor wijk maken we alle gebouwen aardgasvrij, te beginnen met 1,5 miljoen woningen per 2030. Ook de industrie moet gas verlaten en straks draaien op elektriciteit en waterstof.
„Aan de klimaattafels werd draagvlak verward met belangenbehartiging”, stelt energieprofessor David Smeulders van de TU Eindhoven. Burgers waren beduusd door het enorme pakket aan groene eisen en lasten. Op deze krant prijkte de openingskop ’Klimaatkassa’. Rutte III omarmde het klimaatbeleid pas nadat een deel van de kosten richting bedrijfsleven werden geschoven. En toen begon het pas.
Miljardensubsidies krikten het aandeel hernieuwbare stroom flink op, maar hebben een brede afkeer veroorzaakt van nóg meer wind- en zonneparken op land. De geesten zijn rijp voor een oude bekende: kernenergie. Na Zeeland steekt zelfs Brabant de vinger op. Verder moet het roer om wat betreft biomassacentrales, slecht als ze zijn voor klimaat, luchtkwaliteit én biodiversiteit.
Anderhalf miljoen aardgasvrije huizen in 2030 blijkt een utopische wens, die moet worden losgelaten. Dura Vermeer schat de kosten per huurwoning op een ton. Andere prognoses komen op een vorstelijke 40.000 euro per huiseigenaar. Dat Brussel nieuwe aardgascentrales in Polen wél als ’groen’ wil aanmerken, maakte het onbegrip over ’gasloos’ er deze week alleen maar groter op.
Isolatie
„De betaalbaarheid van de energietransitie baart mensen zorgen”, zegt Joyce Donat van de Consumentenbond. Daarom wenst de bond een nieuwe prioriteit: een Nationaal Isolatieprogramma. Wie aardgasvrij kan, prima. Hybride warmtepompen: ook goed. Maar éérst isolatie, stelt Donat. „De overheid moet veel meer bijspringen dan ze nu doet. Via vouchers of subsidie. Isolatie gaat vóór alle andere maatregelen, en is ook nodig bij nieuwe warmtebronnen.”
Nog afgezien van lastig haalbare doelen, kreunt het klimaatbeleid volgens professor Smeulders onder een structurele ontwerpfout. „Er is te veel over de schutting van gemeentes gegooid. De regionale energiestrategieën (RES), die lokaal zoeken naar plekken voor hernieuwbare energie, zijn een doodlopende zaak. Als er iets regionaal overstijgend is, dan is het wel onze energievoorziening. Daarom zie ik graag een rijksplanoloog voor energietransitie.”
Klagen over de nutteloze CO2-heffing (de broeikasreductie die het hier oplevert, mag elders in Europa de lucht in) doet de industrie niet meer nu die al is ingevoerd. Liever ziet de sector, met veruit de grootste reductie-opgave, dat de rijksoverheid eindelijk doorpakt. Als we willen dat industrie elektrificeert en overstapt op waterstof, dan moet wel de infrastructuur worden aangelegd en financiering geregeld, stelt ondernemersorganisatie VNO-NCW.
Lasten
En dat brengt ons tot de laatste uitdaging: het juk van groene lasten. Huishoudens mogen voor toegekende subsidies op hernieuwbare energie al 66,5 miljard euro ophoesten. Het MKB rekent op 24 miljard aan benodigde klimaatinvesteringen. „Zeker nu met de coronacrisis staan heel veel mkb’ers er niet florissant voor”, waarschuwt een woordvoerder van VNO-NCW. Als het bedrijfsleven nóg meer (groene) lasten krijgt opgelegd, „dan gaat het gewoon allemaal niet gebeuren. Steun is echt nodig.”
Scherpere klimaatdoelen mogen in elk geval niet leiden tot nóg meer windmolens op land. „Je moet windturbines gewoon niet dicht bij bebouwing neerzetten”, zegt Jan de Laat, klinisch-fysicus en audioloog van het Leids Universitair Medisch Centrum. „Want dat leidt tot grote gezondheidsproblemen. Los van het klimaatdoel dat je nastreeft, dit gaat ook om kwaliteit van leven.”
Windalarm weet wel hoe: een moratorium op elk nog te bouwen windenergieproject op land. „Op zee is nog capaciteit voor 60 gigawatt. Voor de 55% doelstelling in 2030 hebben we maximaal 17 gigawatt nodig, nog geen 3% van onze Noordzee”, zegt De Groot. „Anders ben ik bang dat het weer uitloopt op een parlementaire enquête. En dan concluderen we: ’Dit had niet zo gemoeten. Maar ja, politici sloegen alle waarschuwingen van artsen en omwonenden helaas in de wind’.”
Dit zijn de meest urgente aanpassingen voor een klimaatakkoord 2.0:
’Geen halvering, maar schone veestallen’
Boeren houden hun hart vast nu D66 als tweede partij aan de onderhandelingstafel zit. De partij van Sigrid Kaag heeft veel kwaad bloed gezet met de verkiezingswens om de veestapel te halveren. Deskundigen zijn optimistischer over de toekomst van de landbouwsector.
Halvering van de veestapel en het massaal opkopen van boerenbedrijven is helemaal niet nodig. „Het is heel onverstandig”, zegt emeritus hoogleraar Rudy Rabbinge en lid van de adviescommissie-Remkes over stikstofproblematiek. „Het gaat om de vermindering van ammoniak. Veel effectiever is het inzetten op innovatie en uitstootvrije stallen. Het is veel goedkoper en je jaagt minder mensen tegen je in het harnas.”
Het opkopen van boerenbedrijven is volgens Rabbinge een ’prachtige oudedagsvoorziening’ voor veehouders zonder opvolger. De professor vindt dat er meer geloof moet zijn in de ’creatieve kracht en ondernemerszin’. „De problemen waar onze melkveehouders tegenaan lopen gaan zich elders in de wereld ook voordoen. We kunnen hier een succesformule bouwen en het exporteren. Net als in andere sectoren. Inmiddels is een kilo tomatenzaad meer waard dan een kilo goud.”
Rond klimaat ziet landbouweconoom Krijn Poppe ook een verdienmodel. Hij stelt voor om de sector mee te laten draaien in de handel in emissierechten. „Boeren kunnen dan juist geld verdienen met vastlegging van CO2”, stelt de onlangs gepensioneerde onderzoeker. „Bijvoorbeeld door grasland en groenbemesters die koolstof absorberen of door het waterpeil in veenweidegebieden aan te passen. Dat kan dan worden betaald door de uitstoot in de Rotterdamse haven.”
Of een duurdere gehaktbal helpt, zoals veel linkse partijen willen, is de vraag. Ambtenaren namen deze optie in aanloop naar de formatie onder de loep. Een vleestaks laat de consumptie dalen, maar de vleesexport kan weleens stijgen. Uiteindelijk geeft dat méér CO2-uitstoot.
’Geen biomassa, maar aardgas’
Tegen weinig elementen uit het klimaatakkoord groeide zo’n sterke weerzin als tegen biomassa als energiebron. Officieel, volgens Brusselse regels, geldt het kappen en opstoken van bossen om huizen te verwarmen nog steeds als klimaatneutraal. Maar wetenschappers, activisten en omwonenden hebben die klimaatballon feilloos doorgeprikt.
„Het Brusselse predikaat ’groen’ voor biomassa heeft ertoe geleid dat Europa inmiddels driekwart van alle mondiale houtpellets verstookt”, weet voorzitter Fenna Swart van het Comité Schone Lucht. „En de wereldwijde productie van houtpellets verdubbelde tussen 2013 en 2018 tot ruim 50 miljoen ton. Dit is niet meer af te doen als ’afvalstromen en snoeihout’.”
Het verzet tegen afschaffing van biomassa-subsidies is fel. De energiesector dreigt miljarden mis te lopen. Toch is bij banken de draai ingezet. Triodos bank, in 2012 nog investeerder in de Stadsverwarming Purmerend, stelt omwille van klimaat en biodiversiteit geen biomassa-projecten meer te financieren. Wel zon en wind. „Wij zouden het toejuichen als het nieuwe kabinet ook deze route kiest”, zegt een woordvoerder.
De sleutel voor een definitieve oplossing ligt op de formatietafel, maar ook in handen van eurocommissaris Timmermans. De Limburger publiceert binnenkort een herziene versie van de richtlijn die subsidies voor biomassa toestaat. Swart: „Timmermans gaat als held de geschiedenisboeken in als hij het etiket ’klimaatneutraal’ verwijdert. Dan sluiten we dit beschamende dossier en betaalt straks geen enkele Europeaan nog belastinggeld voor het opstoken van bos.”
Als alternatief is er genoeg aardgas, dat veel milieuvriendelijker is dan biomassa. Isolatie en hybride warmtepompen zijn een betere klimaatstap.
’Kiezen voor kernenergie’
Brede ellebogen van de klimaatlobby wisten de nucleaire sector van de klimaattafels weg te duwen. Geen plek, want voor 2030 is het geen optie, redeneerde voorzitter Ed Nijpels. De kansen lijken nu gekeerd.
Daar is niets verrassends aan, als je de rapporten van het VN-klimaatpanel IPCC serieus neemt. Geen enkel scenario voor een klimaatneutrale energievoorziening kan immers zonder kernenergie.
„We hebben een brede energiemix nodig”, zegt de Zeeuwse gedeputeerde Jo-Annes de Bat. „De een wil geen biomassa, de ander geen windturbines, en weer een ander geen nucleair. Maar als we niks doen, komt er niets van klimaatneutraal terecht.”
In Zeeland is plek voor tenminste een extra kerncentrale. De stroom is bovendien belangrijk voor fabricage van waterstof dat de industrie behoeft, meent de CDA-politicus. Zelfs voor de ontwikkeling van een nieuwe thoriumreactor geeft Zeeland groen licht.
Het belangrijkste is echter dat kernenergie kan concurreren op kosten. „Het kan goedkoper zijn dan hernieuwbare stroom.” Daartoe moet het Rijk wel zorgen voor een eerlijk speelveld. Lees: niet alleen hernieuwbaar knuffelen met tientallen miljarden euro’s belastinggeld.
Energieprofessor David Smeulders van de TU Eindhoven ziet dat Koreanen en Fransen genoeg leergeld hebben betaald voor veilige en betaalbare centrales. „Koop zo’n ding en zet ’m erbij. Afval is misschien wel het belangrijkste argument om vóór te zijn. Want de uitstoot uit kolencentrales kun je niet zo makkelijk opslaan.” Twee flinke koelkasten vol restproduct per jaar, meer produceert de bestaande centrale in Borssele niet.
’Geen stekkersubsidie, maar schone diesel’
Den Haag slaat de plank mis met de eenzijdige wens om iedereen in een elektrische auto te krijgen. „Daarmee ga je de CO2-doelen van Parijs nooit halen”, waarschuwt projectleider Bart Somers van het Zero Emission Lab van de Technische Universiteit Eindhoven. „Het accupakket levert een grote bijdrage aan de totale CO2-footprint en de elektriciteitsproductie is ook nog niet schoon. Een gemiddelde elektrische auto heeft de uitstoot pas na 120.000 kilometer gecompenseerd.”
Maar wat dan wel? Als het aan Somers ligt, verdwijnt zo snel mogelijk het taboe op rijden in een diesel. De nieuwste generatie dieselauto’s is gewoon schoon, dat is volgens hem voldoende aangetoond. „Met het gebruik van blauwe diesel (gemaakt van onder andere plantaardige afvalolie, red.) kan de CO2-uitstoot zelfs bijna naar nul. Er is wel een grens aan de hoeveelheid blauwe diesel. Maar voor een mengsel van traditionele diesel met 30 procent blauwe diesel duurt het circa 260-duizend kilometer voor dat een elektrische auto de CO2 gecompenseerd heeft. Een lange termijn-alternatief is de productie van synthetische brandstoffen. Nederland kan een uitstekende positie verwerven in hernieuwbare brandstoffen, ook vanwege onze positie als bunkerlocatie voor de scheepvaart.”
In tegenstelling tot bij zeer oude diesels wordt de lucht niet viezer, maar soms zelfs schoner gemaakt. De expert uit Eindhoven is er zeer optimistisch over:
„Als we nu het hele wagenpark gaan vervangen door deze auto’s zouden er bijna geen milieuproblemen door verkeer in drukke steden meer zijn.”
Het kabinet-Rutte III heeft juist de diesel in het verdomhoekje geplaatst door milieuzones te stimuleren en door een plan om hogere parkeertarieven mogelijk te maken. Dankzij het klimaatakkoord van Ed Nijpels komt er zelfs een accijnsverhoging op alleen diesel. Met effect: het aantal dieselrijders in ons land neemt spectaculair af. „Dat rijmt totaal niet met wat nodig is om de CO2-uitstoot te verminderen”, zegt Somers. „We moeten vooral niet op één technologie mikken. Door de hoeveelheid hernieuwbare brandstof te verhogen kan juist op korte termijn een grote winst gehaald worden met het huidige wagenpark.”
’Nuchterheid zaaien in plaats van angst’
„Het aanpakken van de klimaatramp kan niet wachten.” Op verkiezingsavond werd die quote van D66-leider Sigrid Kaag op tv als een mantra herhaald. Maar opjutten en angstzaaien is nergens voor nodig.
„Het zal een hele geruststelling zijn voor mevrouw Kaag dat Nederland al 30 jaar lang klimaatbeleid voert”, relativeert klimaateconoom Richard Tol van de Vrije Universiteit. „Koolstofvrije stroom is wellicht haalbaar rond 2050, maar nog moeilijk voorstelbaar voor vervoer, huishoudens en landbouw. Het is geen ramp dat we die doelstelling missen. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat de gevolgen van klimaatverandering minder ernstig zijn dan vaak wordt voorgesteld in media.”
Klimaatpublicist Marcel Crok tempert eveneens de bangmakerij. „Voedseloogsten reiken wereldwijd tot recordhoogtes, het aantal doden als gevolg van weergerelateerde rampen is nog nooit zo laag geweest, de stijging van de zeespiegel blijkt onveranderd, net als de trends in kracht en aantal van orkanen, droogtes en andere weerextremen. En de mensheid is beter gevoed en behuisd dan ooit tevoren. Dan vraag ik u, welke klimaatramp?”
De medeoprichter van stichting Clintel volgt de wereldwijde klimaatpolitiek en -wetenschap al bijna twintig jaar. Volgens hem is Nederland een klimaatfuik ingezwommen. „Voor politici lijkt er geen weg terug, elke keer wordt de lat nog hoger gelegd. Maar van effectief beleid of eerlijkheid over kosten is geen sprake.”
De haast om klimaatneutraal te worden, en het idee de wereld te redden, gaat voorbij aan de beperkte impact van Europa, laat staan ons kikkerlandje. „Europa is goed voor tien procent van de wereldwijde emissies, en dat daalt. China, India en Zuid-Amerika groeien nog steeds. Áls Europa al nul uitstoot haalt in 2050, scheelt dat in 2100 slechts tussen de 0,05 en 0,15 graden opwarming.”
Professor Tol ziet een betere manier waarop Kaag haar talenten kan aanwenden voor het klimaat. „Ze zou haar grotere invloed in Brussel moeten gebruiken om klimaatneutrale alternatieven te ontwikkelen die acceptabel zijn voor mensen en bedrijven, in Europa en de rest van de wereld.”
Crok valt hem bij: „Als het ’doen of doodgaan’ Kaag werkelijk ernst is, zou ze moeten verhuizen naar China. En daar dag in, dag uit lobbyen tegen het openen van nieuwe kolencentrales.”
„De klimaatcrisis is een wereldwijde crisis die zich onmiskenbaar aftekent”, zegt voorzitter Ed Nijpels van het Klimaatberaad. „Daarover is grote consensus. Degenen die het klimaatprobleem nu nog ontkennen, scharen zich bij mensen die vroeger bleven beweren dat de aarde plat was. IJskappen smelten, de warme golfstroom vertraagt, de temperatuur stijgt. De Nederlandsche Bank beschouwt de klimaatcrisis als grootste bedreiging voor de financieel-economische stabiliteit.”
Het hoge prijskaartje voor aardgasvrij baart Nijpels geen zorgen. „De komende jaren zijn miljoenen huizen nog niet in beeld om van het aardgas af te gaan. Als bij vervanging van de cv-ketel gekozen wordt voor een hybride warmtepomp, scheelt dat jarenlang fors in het gasverbruik. In het Klimaatakkoord staat ook dat ze gestimuleerd moeten worden. Net als isoleren, dat zich bijna altijd op korte termijn terugverdient; een feest voor de portemonnee. Daarnaast moet je doorgaan stapsgewijs gebouwen van het aardgas af te halen. Daar hebben we bijna dertig jaar voor. Wie had een paar jaar geleden gedacht dat we nu al meer dan 1 miljoen huizen met zonnepanelen hebben?”
Overlast door windmolens bestaat, erkent Nijpels, maar valt in het niet bij andere herrie. „Bij geluid van windmolens gelden dezelfde regels voor overlast als bij weg- spoor- en vliegtuiggeluid. Aan die laatste drie geluidsbronnen zijn volgens het RIVM ruim 1,3 miljoen mensen blootgesteld, tegen zevenduizend bij windmolens. Het is goed dat De Telegraaf geluidshinder op alle fronten aankaart.”
Wordt de Nederlandse burger met nóg ambitieuzer klimaatbeleid niet overvraagd? Nee, meent Nijpels. „Van overtoepen met klimaatmaatregelen is geen sprake. Nederland heeft zijn huiswerk nog niet gemaakt. We lopen achter om het doel van 49 procent te halen. Nederland, met Rutte voorop, heeft in Europa zelf gepleit voor ophoging naar 55 procent reductie. Dat komt in een Europese wet vast te liggen. Daar zal ook Nederland zich aan moeten houden.”