Elsevier 20.12.03 december 2003Kille liquidatie op een onschuldig bospad
Door Gerlof Leistra
De moord op milieuambtenaar Chris van de Werken, vlak voor Kerstmis 1996, is nog altijd niet opgelost. Veel mensen denken dat Volkert van der Graaf het heeft gedaan, justitie denkt daar anders over. Hoe een laffe moord het leven van een diep-christelijk gezin met drie jonge kinderen ingrijpend veranderde.
Het is zondag 22 december 1996, mooi weer voor de tijd van het jaar. De temperatuur ligt net boven nul en de zon schijnt. 'Wie gaat er mee naar het bos?' vraagt Chris van de Werken (43) na de warme middagmaaltijd.
Die ochtend is hij om tien uur met zijn vrouw Pauline (35) naar de kerk geweest. Het loopt inmiddels tegen tweëen. Chris heeft zin om te wandelen. Maar geen van de gezinsleden wil die middag mee.
Joanne (12) moet nog huiswerk maken, Margreet (8) is aan het spelen en Pauline blijft liever bij Robert-Jan van een. Die heeft een oorontsteking. In de gang trekt Chris - normaal postuur, donker haar, baard en een bril - zijn bruine jas over zijn zondagse pak. 'Nou, ik ga. Doei.'
Chris is zijn hele leven al gek op de natuur. Vroeger struinde hij in zijn eentje uren door de uiterwaarden langs de Maas bij Poederoijen, een boerendorpje bij Brakel in de Bommelerwaard. Sinds ze in Nunspeet wonen, wandelt hij graag bij Staverden - midden op de Veluwe - of op Landgoed Welna, richting Epe. Dat is een natuurgebied met bos en hei, wilde zwijnen en herten.
Autodiefstal
Zoals altijd neemt hij de auto, een groen Golfje met kenteken ZT-81-NS. Die heeft hij net acht maanden. De vorige twee zijn binnen een halfjaar gestolen. Op 5 december 1995 verdween een grijs Golfje bij station Nunspeet. En op 1 april 1996 werd zijn net aangeschafte Volkswagen Jetta gestolen. Die stond afgesloten op de parkeerplaats naast hun huis in een nieuwbouwwijk aan de rand van het dorp.
Chris was behoorlijk overstuur van die autodiefstal. Niet zozeer om de auto's. Die waren al oud en Chris gaf weinig om materiele zaken. Maar twee keer in korte tijd? Het leek of iemand het speciaal op hem had gemunt.
Timmerman Chris van de Werken is op 29 september 1953 geboren in Poederoijen als oudste in een gastvrij gezin van vier kinderen. Zijn vader is timmerman. Chris wil ook timmerman worden. Hij gaat naar de lts en doorloopt daarna moeiteloos de mts en de hts.
Hij studeert even aan de Technische Hogeschool, maar gaat dan aan het werk als opzichter in de bouw. Later wordt hij na bijscholingscursussen milieuambtenaar in Buren, bij Tiel.
Tegenpolen
Op zijn 26ste leert hij de acht jaar jongere Pauline kennen. Een bruisende meid die valt voor zijn alternatieve uiterlijk: lang haar, baard, kralenketting. Ze zijn elkaars tegenpolen. Chris is gesloten, een man van weinig woorden. Als jongen speelt hij bij de plaatselijke voetbalclub, later zit hij op volleybal. Drie jaar lang volgt hij op zaterdag een theologiecursus.
Na twee jaar verkering trouwen Chris en Pauline en gaan in Brakel wonen. Daar krijgen ze twee dochters: Joanne en Margreet. Chris is ouderling in de Nederlands Hervormde Kerk. In 1991 verhuist het gezin naar Nunspeet, waar Chris is aangenomen als coordinator milieu van het Intergemeentelijk Samenwerkingsverband, een overlegorgaan en uitvoeringsinstantie van de gemeenten Elburg, Ermelo, Harderwijk, Nunspeet, Oldebroek en Putten.
Paulines moeder - al jaren weduwe - is meegekomen naar Nunspeet. In zijn eentje bouwt Chris het appartement voor haar af dat ze casco naast hun huis hebben laten zetten. Ook in Nunspeet is hij actief in de kerk. Hij zit in een werkgroep Oost-Europa en helpt in Hongarije een orgel restaureren.
Met vrienden uit de kerk bezoekt hij twee keer Israël. Die tweede keer, begin 1996, is de jongste, Robert-Jan, net vier maanden oud. Chris houdt van wijn en drinkt af en toe een borrel. Drie keer per week rent hij in de omgeving van Nunspeet 10 kilometer hard.
In de zomer van 1996 loopt hij zelfs een marathon. Dat hardlopen heeft hij nodig om te ontspannen van zijn werk. Vooral het vele vergaderen valt hem zwaar. Hij houdt niet van ruzie en heeft daar weleens last van. Op zijn 43ste verjaardag zegt hij tegen Jan en Willy Mans, vrienden uit Brakel, zich niet te kunnen voorstellen dat hij zijn werk tot zijn 65ste volhoudt.
Dood
Tegen vieren die zondagmiddag begint Pauline zich ongerust te maken. Niets voor Chris om zo lang weg te blijven. En ze moeten om 17.00 uur nog naar de kerk. Zou hij pech hebben gehad? Met haar zus Inge, op bezoek bij hun moeder, gaat ze hem zoeken.
Ze rijden richting Epe. Rond de parkeerplaats bij Landgoed Welna - aan de Gortelseweg, ruim 6 kilometer buiten Nunspeet - is alles afgezet met rood-wit markeerlint. Overal loopt politie. 'Er is iets met Chris!' zegt Pauline tegen haar zus.
Door het open raampje van de auto spreekt ze een agent aan: 'We zoeken een man met een bruine jas en een baard. Is hij dood?' De agent kijkt verbaasd, verwijdert zich, praat in zijn mobilofoon en komt dan terug. 'Hij is dood, ja.' Dan vraagt hij of ze meegaat naar het politiebureau.
Pauline weet niet wat ze hoort: 'Naar het politiebureau? Ik moet naar de kinderen!' In trance rijdt Inge alleen naar huis. Voor het raam staat Joanne op de uitkijk, met Robert-Jan op de arm. Inge gaat achterom, naar oma. Even later komt ze de huiskamer binnen: 'Ik moet jullie wat ergs vertellen. Jullie vader is dood!' 'Nee!!!!' gillen de meisjes. Joanne legt Robert-Jan boven in bed. Het is de eerste tijd alsof een automatische piloot haar leven bestuurt.
Verdachte
Op het politiebureau moet Pauline haar jas uittrekken. Die gaat naar het lab voor sporenonderzoek. Omdat eerder die dag een melding is binnengekomen van een echtelijke ruzie en Pauline na de vondst van haar man zo snel ter plekke was, beschouwt de politie haar als verdachte.
'Hebben jullie ruzie gehad?' vragen de rechercheurs. Pauline weet niet waar ze het over hebben: 'Was het een misdrijf?' De rechercheurs negeren haar vraag. Op de plaats delict is iemand gezien 'met iets roods aan', zeggen ze.
De jas van Pauline bevat geen kruitsporen. De gemelde ruzie was ook niet bij de familie Van de Werken, maar een paar huizen verderop. Ook de verklaring voor haar snelle aanwezigheid klinkt geloofwaardig.
Stukje bij beetje krijgt Pauline te horen wat er is gebeurd: Chris is doodgeschoten, in zijn rug. Ze mag Jan en Willy Mansuit Brakel bellen. Die reageren vol ongeloof: 'Chris doodgeschoten? Dat kan niet! Onmogelijk!'
Tegen 22.30 uur brengt de politie Pauline naar huis. Verdoofd loopt ze de huiskamer binnen: 'Jullie vader is vermoord.' De politie tast in het duister: wie heeft Chris van de Werken van dichtbij in zijn rug geschoten? En waarom?
Onderzoek De aanwijzingen zijn summier. Twee wandelaars op Landgoed Welna horen die zondagmiddag om kwart voor vier enkele knallen. Ze haasten zich in de richting van het lawaai en zien in de verte een man 'met iets roods aan' wegspringen, het bos in. Op het pad ligt een man op zijn buik. Er komt bloed uit zijn mond. Met hun mobieltje slaan de wandelaars alarm.
Op de parkeerplaats een paar honderd meter verder staat naast hun eigen auto een groen Golfje, kenteken ZT-81-NS. Nog diezelfde dag wordt een recherche-bijstandsteam (RBT) samengesteld van dertig man. In korte tijd probeert dit zogeheten Kerst-team zo veel mogelijk informatie boven water te krijgen. Alle campings en recreatieparken in de omgeving worden bezocht.
Met mooi weer trekt Landgoed Welna veel wandelaars, fietsers en ruiters. Na het bekend worden van de moord meldt een aantal zich, onder wie een mountainbiker. Hij heeft die middag rond 15.30 uur vlak bij de latere plaats delict een blanke man in rode kleren gezien.
Maandag 23 december kamt een peloton van de mobiele eenheid de bossen uit. Ook buurtonderzoek in Nunspeet levert niets op. De sectie in het Gerechtelijk Laboratorium in Rijswijk wijst uit dat Chris van de Werken van korte afstand in zijn rug is geraakt door enkele 9 mm hollow-point kogels. Die klappen na binnendringing van het lichaam open als een paraplu en hebben daardoor een verwoestende werking.
Vanwege de hoge prijs worden deze silver tips zelden gebruikt. In de speurtocht naar dader en motief houdt het Kerst-team alle mogelijkheden open. Was het slachtoffer op het verkeerde moment op de verkeerde plaats en bijvoorbeeld ongewild getuige van een drugstransactie? Leed hij een dubbelleven? Of had de moord te maken met zijn werk als milieuambtenaar?
Chris van de Werken was secretaris van het zogeheten Ammoniak Reductieplan, waarover vertegenwoordigers van gemeenten, boeren en milieuorganisaties in 1995 en 1996 langdurig en in een groot aantal sessies hadden onderhandeld. Soms met het mes op tafel.
Al dat geredetwist, zeker met die jongen van de Vereniging Milieu Offensief, viel hem steeds zwaarder. Vaak zei hij al op zondagmiddag: 'Ach, morgen moet ik weer naar mijn werk.' Soms verzuchtte hij tegen Pauline: 'Was ik maar gewoon met mijn handen blijven werken.'
Nog voor zijn begrafenis op vrijdag 27 december hoort het RBT alle deelnemers aan de onderhandelingen als getuigen. Ze moeten zeggen waar ze die zondagmiddag waren en worden ondervraagd over hun relatie met het slachtoffer. Hoe hard verliepen de besprekingen? Zou een gefrustreerde boer of milieuactivist in staat zijn Chris te vermoorden?
Journalisten De kerstvakantie is grauw en grijs. Met oud en nieuw is Joanne zo ziek dat ze naar de huisarts moet. Het is dokter Martin Geuze, een vervanger van haar eigen huisarts. De familie maakt zich kwaad over de speculaties in de media. Een afrekening? Hoe komen die journalisten erbij! Chris was de goedheid zelve en niet het type voor een dubbelleven.
Hij was gek op zijn gezin: spelletjes doen, kletsen, stoeien met Robert-Jan, lekker met z'n allen wandelen. Maandagavond 20 januari 1997 besteedt het televisieprogramma Opsporing Verzocht aandacht aan de zaak. De hoofdofficier van justitie in Zutphen looft 25.000 gulden uit voor de gouden tip, maar die blijft ondanks het grote aantal reacties uit.
Amper twee maanden na de moord op Chris van de Werken is Nunspeet opnieuw in rep en roer. Dinsdagavond 18 februari is de 48-jarige dokter Geuze na een repetitie van de harmonie op straat doodgestoken. Schuin tegenover het kantoor van Chris van de Werken.
Als de dader van de steekpartij al snel kan worden aangehouden, blijkt er geen relatie tussen beide zaken. Het gaat om een 69-jarige gestoorde patient uit Elburg die ontevreden was over een vaderschapstest door Geuze.
Het onderzoek naar de moord op Van de Werken zit muurvast. De politie heeft zijn hele leven binnenste buiten gekeerd, maar geen enkel motief gevonden, zegt RBT-chef J.C. van Aalderen op 20 maart 1997 in Trouw. Van een slecht huwelijk of overspel was geen sprake.
Volgens tipgevers zou de plek van de moord gebruikt worden als homo-ontmoetingsplaats. Daarvan is de politie niets gebleken, en ook niet dat het slachtoffer behoefte zou hebben aan zulke contacten.
Landgoed Welna staat niet bekend als overslagplaats voor drugs of andere criminele goederen. En stropers op de Veluwe respecteren de zondagsrust. Zij werken liever bij duister. Een geplande liquidatie van Chris van de Werken acht de politie onwaarschijnlijk. Hij had vanaf de parkeerplaats bij Welna elke richting kunnen oplopen en die middag zijn hele gezin bij zich kunnen hebben.
Alle dossiers van zaken waarmee Van de Werken zich als milieuambtenaar bezighield, zijn onderzocht. Ook dat leverde niets op. De boeren waren juist blij met Van de Werken. Hij was redelijk en een man van compromissen. De diefstal van de auto's was geen waarschuwing van milieuactivisten, maar het werk van gewone criminelen. De ene auto was 'omgekat' en doorverkocht, de tweede 'gestript'.
De man in het rood is dan nog altijd spoorloos. Op 11 april 1997 wordt het Kerst-team ontbonden. Pauline is amper verbaasd. Zij had het die eerste dag op het politiebureau al gezegd: 'Deze moord zou weleens nooit opgelost kunnen worden.'
Die opmerking maakte haar destijds in de ogen van de agenten extra verdacht. Met vallen en opstaan proberen Pauline en de kinderen het leven op te pakken. Op zijn derde zit Robert-Jan bij zijn moeder op schoot en zegt huilend: 'Nu heb ik mijn vader niet eens gekend. Ik weet niet eens wie hij is.' Hij was net een jaar toen zijn vader werd vermoord.
Net als Chris
Op 6 mei 2002 kijkt de familie 's avonds naar Het Journaal. Pim Fortuyn is vermoord! In zijn rug geschoten, net als Chris! Zou het dezelfde dader zijn? De politie waarschuwt dat er journalisten kunnen bellen.
De moordenaar van Pim Fortuyn blijkt een door zijn compromisloze opstelling gevreesde milieuactivist: Volkert van der Graaf uit Harderwijk. In 1995 en 1996 zat hij als vertegenwoordiger van de Vereniging Milieu Offensief geregeld met Chris van de Werken en de andere gesprekspartners rond de tafel.
Hij lag voortdurend dwars en grossierde in juridische procedures tegen voorgenomen vergunningen. Met name de boeren konden zijn bloed wel drinken. Betrokkenheid De politie start een onderzoek naar Van der Graafs mogelijke betrokkenheid bij de moord op Chris van de Werken.
Experts van het Nederlands Forensisch Instituut in Rijswijk bekijken of er een overeenkomst is tussen het bij de moord op Fortuyn gebruikte vuurwapen en de kogels waardoor Chris van de Werken werd gedood. De politie neemt opnieuw alle relevante dossiers van het Intergemeentelijk Samenwerkingsverband door en doet een opmerkelijke ontdekking.
Op de aankondiging in 1996 van een belangrijke vergadering over het Ammoniak Reductieplan is met pen geschreven: 'Volkert van der Graaf niet uitnodigen'. De aantekening lijkt van de hand van Van de Werken. Zou Van der Graaf dat later hebben ontdekt en de milieuambtenaar uit wraak hebben vermoord?
Een vrouw beweert tegenover de politie dat zij enkele dagen na de moord op Van de Werken op de plek van het misdrijf een man heeft gezien die veel gelijkenissen vertoont met Van der Graaf. De politie kan de bewering van de vrouw echter ontzenuwen en op 4 juli 2002 maakt het Openbaar Ministerie bekend dat de kogels waarmee Van de Werken is omgebracht niet afkomstig zijn uit het pistool dat Volkert van der Graaf bij zijn arrestatie kort na de moord op Fortuyn op zak had.
In verband met de moord op Van de Werken is hij destijds gehoord als getuige. Naar eigen zeggen had hij voor 22 december 1996 een alibi. Voor veel mensen blijft Van der Graaf verdachte. Hij kende het slachtoffer immers en ook de overeenkomst in de modus operandi van beide moorden - schoten in de rug - lijkt geen toeval.
Hard bewijs ontbreekt echter en Van der Graaf wordt alleen vervolgd voor de moord op Pim Fortuyn. Na een eis van levenslang krijgt hij een gevangenisstraf van achttien jaar. In hoger beroep blijft die straf gehandhaafd. In zijn arrest van 18 juli 2003 noemt het gerechtshof van Amsterdam 'onware berichtgeving zoals het in verband brengen van de verdachte met de onopgeloste moord op een milieuambtenaar' niet aanvaardbaar.
Vragen
Toch blijven er veel vragen open. Is zijn alibi destijds wel goed gecontroleerd en was het sluitend? Hoe gedroeg hij zich na de moord op Van de Werken? Zijn er op de plaats delict kogelhulzen aangetroffen? Zo ja: zijn die gecontroleerd op vingerafdrukken? Droeg Volkert destijds rode kleren?
In een reactie op het arrest vraagt LPF-Tweede-Kamerlid Joost Eerdmans CDA-minister Piet Hein Donner van Justitie om het Openbaar Ministerie een aanwijzing te geven het onderzoek te heropenen en Van der Graaf als verdachte te horen. In augustus antwoordt Donner dat na de moord op Fortuyn een nieuw onderzoeksteam is geformeerd van zes rechercheurs. 'De resultaten van dat onderzoek gaven geen aanleiding om Van der G. als verdachte aan te merken.'
De advocaten van Volkert van der Graaf weigeren commentaar. Het Openbaar Ministerie wil evenmin iets kwijt: 'Informatie over de aard en de bevindingen van het sporenonderzoek kan in verband met mogelijke toekomstige onderzoekshandelingen niet openbaar gemaakt worden.'
Pistool
Zeven jaar na de moord op Chris van de Werken is de dader nog altijd niet gevonden. Het onderzoek ligt volledig stil. Voor Pauline en de kinderen gaat het leven door, nog altijd met vallen en opstaan. De moord is niet meer dag en nacht in hun gedachten.
Op zijn vierde verjaardag kreeg Robert-Jan van een tante een speelgoedpistool. In het begin vond Pauline het moeilijk hem met dat pistool te zien spelen, nu valt het haar niet eens meer op. Haar man had veel geduld met de kinderen, zegt ze tijdens een lang gesprek in de fraaie achtertuin. 'Hij was een echte vader en kon zichzelf helemaal wegcijferen. Chris wilde wel zes kinderen.'
Hij genoot van ogenschijnlijk gewone dingen, vertelt ze. 'Elke avond liep hij door de tuin en zei: Kijk, die roos.' Hij bracht vaak bloemen mee. Chris was heel introvert, maar zei toch elke dag: Ik hou van je.' Als je bij hem de juiste snaar wist te raken, was hij heel open. Hij was als een gitaar met twaalf snaren. Op de juiste wijze bespeeld, komt er prachtige muziek uit.'
Joanne is inmiddels negentien jaar en werkt graag met kinderen. Aan de eettafel vertelt ze: 'Sinds anderhalf jaar kan ik mij mijn vader weer voor de geest halen zoals hij was: rustig en belangstellend. Hij was er als je hem nodig had. Elke dag vroeg hij hoe het op school was gegaan. Mijn vader bracht mij elke avond naar bed en dan bespraken we van alles. Hij wist heel veel en was ontzettend handig. Ik was zo trots op hem.'
Onder zijn collega's was Chris geliefd, zegt Peter Pfaff (47) van het Intergemeentelijk Samenwerkingsverband. 'Hij was integer en toonde oprechte belangstelling als er iets was. Chris was gesloten, maar kon ook uitbundig zijn en lol maken. Dan dacht ik: is dat onze Chris? Hij was een doener die in een vergadercultuur verzeild was geraakt. In zijn werk was hij iemand van compromissen. Chris zou nog geen mug doodslaan.'
Jan (41) en Willy Mans (43) uit Brakel schrokken vreselijk toen Pauline die 22ste december 1996 vanuit het politiebureau belde. Ze hebben een bloemenkwekerij, en kennen Chris en Pauline al sinds hun verkeringstijd. 'Chris heeft ons huis nog getekend. Daarvoor wilde hij geen cent hebben.'
Jaarlijks brachten beide gezinnen de zomervakantie door in Duitsland. 'Lekker wandelen en genieten van de natuur.' Toen Jan van de moord op Pim Fortuyn hoorde, zei hij tegen Willy: 'Dat is de moordenaar van Chris!' En dat denkt hij nog steeds. 'Maar waar blijft het laatste stukje van de puzzel? Gelukkig geeft de wetenschap dat Chris het goed heeft bij God, veel troost.'
Rouwverwerking
Pauline wil zich na de afronding van haar deeltijdstudie maatschappelijk werk onder meer bezighouden met rouwverwerking. 'Ik houd ontzettend van mensen en wil proberen ze handvatten te geven om te leven.'
Zelf vindt ze het leven soms zwaar. 'Mijn leven is niet kapot, maar gedeukt.' Ze koestert geen haatgevoelens tegen de moordenaar van haar man. 'Ik zou hem uiteindelijk zelfs kunnen vergeven. Voor mijn kinderen vind ik het erger dan voor mijzelf. Ik heb met Chris mijn prins gehad, zeventien jaar lang.'
Joanne over het feit dat de dader nog altijd niet is gepakt: 'Wie het ook gedaan heeft, mijn vader krijg ik er toch niet mee terug.' Op de grafsteen van Chris van de Werken staat een tekst uit het bijbelboek Johannes: 'Wie in mij gelooft, zal leven ook al is hij gestorven.' Vermoedelijk heeft hij zijn moordenaar niet eens gezien en was hij op slag dood. Pauline: 'Ik geloof dat hij zo in Gods armen is gevallen.'
en
Elsevier 07.07.06Meer bewijzen tweede moord Van der Graaf
De Nationale Recherche beschikt over sterke aanwijzingen dat Volkert van der Graaf, de moordenaar van Pim Fortuyn, eerder ook de milieuambtenaar Chris van der Werken doodschoot.
Volgens een geheim rapport (pdf) van de recherche waarover De Telegraaf beschikt stapelen de bewijzen tegen Van der Graaf zich op in de zaak Van der Werken. Zo zou hij de milieuambtenaar met de dood hebben bedreigd en indertijd in het bezit zijn geweest van een vuurwapen.
Bovendien vertoont de uitvoering van de liquidatie gelijkenis met die van Fortuyn en is zijn auto bij het plaats delict gesignaleerd. Van der Graaf beschikt niet over een sluitend alibi.
Conflict
De 43-jarige Chris van der Werken uit Nunspeet werd op zondagmiddag 22 december 1996 tijdens een boswandeling vermoord door drie kogels in de rug. Van der Werken was milieucoördinator van de gemeente Harderwijk. In die functie had hij bemiddeld bij een hoog oplopend conflict tussen de Veluwse boeren en de Vereniging Milieu Offensief van Van der Graaf.
Bij overleg over een ammoniakreductieplan koos Van der Werken teveel de kant van de boeren, vond Van der Graaf. Hij gold daarom indertijd al als verdachte, maar er was onvoldoende bewijs tegen hem (lees de Elsevier-reconstructie van de moord Kille liquidatie op een onschuldig bospad).
Liquidatie
Naar nu blijkt is Van der Werken met de dood bedreigd door Van der Graaf, volgens een getuigeverklaring van een boer. Ook zou kort na de liquidatie bij het landgoed een rode Opel Kadett zijn gesignaleerd - een model en kleur auto waarin Van der Graaf toen reed. Bovendien heeft een huisbaas in de toenmalige woning van Van der Graaf een vuurwapen aangetroffen dat mogelijk gebruikt is bij de liquidatie.
Het televisieprogramma EO-Twee Vandaag trok bijna drie jaar geleden al soortgelijke conclusies. Van der Graaf spande toen een kort geding aan bij de Raad voor Journalistiek, en werd in 2004 in het gelijk gesteld.
Het zou niet voor het eerst zijn dat milieu- en dierenactivisten geweld gebruiken om hun idealen kracht bij te zetten. Simon Rozendaal inventariseerde eerder in Elsevier de milieuterreur. Lees Beesten van mensen - Volkert en zijn vrienden.
Door Bas Benneker
