Rechter die tramschutter levenslang gaf: ‘Heb veel meegemaakt, maar nog nooit in deze mate’
Nederland keek in maart ademloos toe toen Gökmen Tanis terechtstond voor de tramaanslag in Utrecht. Rechter Ruud Veldhuisen sprak de levenslange gevangenisstraf uit. Aan de vooravond van zijn overstap naar het gerechtshof op Curaçao blikt hij terug op deze veelbesproken zaak.
Hij kreeg een grote bek, werd vervloekt en als klap op de vuurpijl moest hij wegduiken voor een klodder spuug. Rechtbankvoorzitter Ruud Veldhuisen kreeg de volle laag van de Utrechtse tramschutter Gökmen Tanis. Terwijl een deel van het land het liefst de doodstraf zag worden ingevoerd, hield de Utrechtse rechter het hoofd koel. Al zag en hoorde ook hij die week dingen die hij nog nooit had meegemaakt. ,,Natuurlijk is er regelmatig een verdachte die niets wil zeggen, maar de minachting en het beschimpen van de rechtbank, slachtoffers en officieren was ook voor mij ongekend. Ik heb veel meegemaakt, maar nooit in deze mate.''
Er is tijdens het proces twee keer gespuugd. Eerst op de advocaat van Tanis, daarna op u. Wat deed dat met u?
,,Ik had echt te doen met de raadsman. Er zit daar een professional die zijn werk zo goed mogelijk probeert te doen. Werk dat vanwege de ingewikkelde verhouding met de verdachte al niet makkelijk was. Dat uitgerekend hij wordt bespuugd, is treurig. Voor mezelf vond ik het niet zo erg. Ik reageer instinctief, ik duik weg. Als het recht in m'n gezicht was terechtgekomen, had ik het misschien anders ervaren. Het overkomt je en het hoort bij je werk dat je daaroverheen stapt.‘’
Bent u zonder toga ook zo onverstoorbaar?
,,Er zit weinig verschil tussen mij achter de tafel en thuis. Ik had me voorgenomen om bij uitstek deze zaak zo fatsoenlijk mogelijk te laten verlopen. Een zaak met een grote impact op de samenleving. Ik wilde niet tornen aan de pijlers van de rechtsstaat.''
Op 18 maart 2019 opende Gökmen Tanis op het 24 Oktoberplein in Utrecht het vuur in een tram die onderweg was naar het Centraal Station. Die dag stierven drie mensen, een vierde slachtoffer bezweek enkele dagen later aan zijn verwondingen. Twee jonge vrouwen raakten zwaargewond. Na een ongekende klopjacht werd Tanis nog diezelfde avond opgepakt in zijn woning aan de rand van het centrum van Utrecht. Veldhuisen herinnert zich tot op de dag vandaag nog de onzekerheid en onmacht van die dag. ,,Voor heel veel mensen stond de tijd even stil.''
Dacht u meteen: deze zaak wil ik doen?
,,Nee, geen nanoseconde. Ik had die dag niet eens het besef dat er ooit een zaak zou komen. Laat staan wie hem zou behandelen.''
Hoe gaat dat dan? Mag u als rechter uw hand opsteken?
,,Het gerechtsbestuur is verantwoordelijk voor de toewijzing van zaken. Daarbij wordt een combinatie van rechters samengesteld, die de zaak gaat doen. Dat krijg je dan op enig moment te horen.''
Hoe bereidt u zich voor op zo'n ongekende zaak?
,,De beschuldiging die op het bordje van de verdachte lag, is heel heftig. De maatschappelijke onrust en beroering over deze zaak waren hartstikke groot. De verdachte had bij de politie al wat verklaard (hij vertelde wraak te willen nemen op de westerse samenleving, red.), maar daarover was nog niet heel veel bekend. Naast het bestuderen van het dossier heb ik hem meteen tijdens de eerste zitting vragen gesteld om iedereen in de rechtbank een beetje zicht op die verklaringen te geven.''
Heeft u als mens niet al een oordeel over iemand die zoiets onmenselijks heeft gedaan?
,,Daar ben ik me niet van bewust. Onder mijn toga zit een mens van vlees en bloed, maar ik zit er primair als professional. Ik heb in de voorbereiding alles tot me genomen wat ik relevant vond. Ja, bijvoorbeeld ook het GeenStijl-filmpje (een video uit 2011 waarin Tanis al van zich liet horen, red.).''
Was u zenuwachtig voor de eerste zitting?
,,Nee, maar ik vond het wel spannend. Er zit veel druk op, dat voel je. Je weet dat iedereen meekijkt. Niet in de laatste plaats de slachtoffers en nabestaanden. De verdachte zweeg en kwam ook nog eens geboeid binnen. Dat was een treurig beeld. Als een proces zo'n vorm krijgt, heeft dat ook iets armoedigs.''
Wat vond u van de eerste zitting? Tanis heeft alleen wat onbegrijpelijke kreten uitgeslagen.
,,Ik had gehoopt dat het tot een gesprek zou komen. Ik heb wat pijlen op hem afgevuurd, maar hij wilde niets. Het was fijner geweest als hij wat had gezegd. Niet alleen om de waarheid boven tafel te krijgen, maar wellicht ook voor het verwerkingsproces van de nabestaanden. Ik denk dat ik gedaan heb wat in mijn vermogen lag, maar ik vind het resultaat frustrerend. Ik had graag gewild dat slachtoffers meer te weten waren gekomen. De kans is levensgroot dat nabestaanden en slachtoffers tijdens zo'n strafzaak een tweede knauw krijgen. Dat wil je natuurlijk niet. Maar het is niet zeker dat ik dat als rechter kan voorkomen.''
Was het sowieso onbegonnen werk hem te laten praten?
,,Als iemand anders er had gezeten, was het misschien wel gelukt. Dat weet ik gewoon niet. Communicatie zit in veel verschillende dingen, ik kan niet beoordelen wat er anders had gemoeten.''
De manier waarop Tanis zich gedroeg in de rechtszaal was voor Nederlandse begrippen ongekend. Regelmatig beschimpte hij de nabestaanden van slachtoffers, maar ook de slachtoffers die de aanslag ternauwernood overleefden. Een deel van de zaal brak in tranen uit toen Tanis na een emotionele verklaring van een slachtoffer riep dat het jammer was dat zij aan de dood ontsnapte. Zelfs Tanis' advocaat hield het niet droog.
Was u zelf ook aangeslagen?
,,Het was heftig, maar ik ben zo bezig met het vervullen van de taak waarvoor ik daar zit, dat ik emoties niet toelaat. Daar hoef ik m'n best niet voor te doen, dat gaat vanzelf. Ook thuis op de bank niet, nee. Ik was wel wat beduusd over wat er die dag allemaal was gebeurd en vond het wrang dat het proces zo liep.''
Lukte het om thuis te ontspannen? Kon u slapen?
,,Ja, al bleef ik wel over de zaak nadenken. Met name over de vraag hoe ik zowel de verdachte als de slachtoffers tot hun recht kon laten komen. In deze extreme situatie was het lastig om al die belangen in acht te nemen, terwijl je wel wil dat er recht wordt gedaan. Ik moest daar mijn weg in vinden. Ik denk dat het redelijk is gelukt.''
Had het voor het eindoordeel - levenslang - uitgemaakt als Tanis zijn mond had opengetrokken?
,,Dat weet ik niet. Hoe meer hij had verteld, hoe meer we hadden kunnen meenemen in onze beslissing. En hoe meer we misschien hadden kunnen begrijpen. Het is jammer dat hij in oneliners is blijven steken. Maar misschien was dat voor hem genoeg.''
Het was niet de eerste keer dat u als rechter levenslang oplegde. Hoe moeilijk is dat?
,,Het opleggen van een straf is sowieso moeilijk. Zelfs het opleggen van een geldboete kan al ingrijpend zijn, laat staan een vrijheidsbeperkende straf. En daarom is het ook zo belangrijk dat een proces ordentelijk en keurig verloopt, de uitkomsten kunnen heftig zijn. Dat geldt ook hier.''
Maakt de duur dan niets uit?
,,Ik zou liegen als ik zeg dat het geen verschil maakt, het is in Nederland immers de zwaarste straf. Maar als bij een proces alle vragen zijn beantwoord, dan volgt daar iets uit. En dat hebben we volgens mij allemaal netjes gedaan.''
Was u opgelucht dat de zaak voorbij was?
,,Nee. Ik was teleurgesteld dat de verdachte geen antwoorden gaf. Slachtoffers en nabestaanden hoopten daar wellicht op. Terugblikkend hoop ik dat ze niet verder zijn beschadigd door het proces.''