Naar mijn idee behoren opgefokte agressieve 16-jarige Eritrese asielzoeker niet in Nederland, maar thuis bij zijn ouders in Eritrea . We hebben hier van ons zelf genoeg dwaze half gekke figuren lopen met meedere geestelijke problemen.’Veel asielzoekers lopen rond met onbehandeld trauma’
Om veiligheid te bieden aan asielzoekers moet Nederland in meer voorzien dan een bed en een warm hart. Vooral asielzoekers met zware psychische problemen ontglippen vaak de hulpverlening. Met nare gevolgen voor henzelf, de maatschappij én het draagvlak onder het vluchtelingenbeleid.
Op een warme zomernacht in 2016 kroop een 16-jarige Eritrese asielzoeker over het prikkeldraad in Ter Apel. Hij woonde sinds kort in het asielzoekerscentrum (azc) en was op zoek naar het personeel. „Gelukkig voor ons hadden we hem op tijd in de smiezen”, zegt een voormalige medewerker van het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA). Hij wil anoniem blijven vanwege zijn nieuwe werkgever.
„We overmeesterden hem, maar zagen dat hij onder het bloed zat. We hebben de ambulante hulp ingeschakeld. Terwijl hij met zijn hoofd op de deur zat te bonken, werd ons verteld dat hij opstandig pubergedrag vertoonde. Wij konden verder niets meer doen dan een aantekening in het systeem maken, terwijl ik het liefst de hulp wilde opschalen.”
Trauma
Volgens de voormalige COA-medewerker begon het conflict om een sigaret. „Deze asielzoeker kreeg bij binnenkomst zijn zin niet. Hij wilde roken, maar hij kreeg niks. Een paar dagen na zijn aankomst in Nederland had hij al gezegd dat hij met ons zou afrekenen door het personeel te vermoorden. En hij had er ook geen wapen voor nodig, zei hij triomfantelijk. Hij zou ons namelijk verrassen door onze strot door te bijten.”
De ex-medewerker was vanwege zijn zorgachtergrond jarenlang nauw betrokken bij de opvang en begeleiding van asielzoekers met problemen. In Ter Apel, waar de man werkzaam was, beginnen in principe alle vreemdelingen die asiel willen in Nederland de asielprocedure. Precieze cijfers over hoe vaak vreemdelingen met mentale problemen hier aankloppen voor asiel zijn er niet. „Maar het probleem is heel erg groot. Je hebt namelijk te maken met mensen die bijna per definitie een trauma hebben opgelopen”, stelt hij. „Alleen ik persoonlijk kwam elke maand wel in aanraking met iemand die een groot gevaar vormde voor het personeel en de samenleving.”
"Hij zou ons de strot doorbijten"
Het tijdig herkennen van asielzoekers die met mentale problemen kampen, is ingewikkeld, zegt hij. Vreemdelingen spreken de taal niet, zijn in een nieuw land waar ze vaak niemand kennen en zijn in het thuisland niet gewend om zelf aan de bel te trekken om hulp. Ook tijdens de asielprocedure is er in principe geen aandacht voor de mentale gezondheid van de vreemdeling.
Volgens de voormalig COA-medewerker zijn vooral de asielzoekers lastig die zich afzonderen en zo hun geestelijke gezondheid verborgen houden. „Deze personen doen er alles aan om de mentale problemen niet te tonen, soms ook omdat ze bang zijn voor mogelijke invloed op de verblijfsvergunning. Het gaat dan om asielzoekers die alleen van de kamer komen om eten te halen. In principe kunnen ze de rest van de tijd alleen zijn, omdat personeel door de privacyregels niet mag kijken hoe het met ze gaat.”
De incidenten over de afgelopen jaren, waarbij een deel fatale gevolgen had, tonen aan dat er wel degelijk een probleem is. De voormalig COA-medewerker hoopt om die reden dat er bij binnenkomst al sneller wordt ingegrepen. „In plaats van wachten op een ernstig incident, zoals nu gebeurt. De mensen die uit het asielzoekerscentrum vertrekken, verdwijnen trouwens ook helemaal uit ons zicht. Ik vraag me af of ze buiten het azc wel om hulp vragen. Want bij ons kwam dat eigenlijk nooit voor.”
’Diepe depressie’
Multicultureel psychiater Heleen Posthumus, die in het verleden ook asielzoekers behandelde, herkent het probleem. „In veel culturen is het niet vanzelfsprekend om hulp te zoeken”, zegt ze. „Dat kan voor grote problemen zorgen, omdat de onbehandelde posttraumatische stressstoornis (ptss) waarmee veel van de asielzoekers rondlopen kan overslaan naar een chronische vorm. Dat kan verstrekkende gevolgen hebben.”
„Als de ptss chronisch wordt, dan raken deze vreemdelingen in een diepe depressie”, zegt de psychiater. „Dan voel je helemaal niks meer en wordt je gewetensfunctie uitgeschakeld. Je staat er dan niet meer bij stil wat goed of kwaad is, wat grote gevolgen kan hebben op je gedrag.”
Zo stak de Soedanese statushouder Ayoub Y. in het voorjaar van 2020 de 18-jarige onschuldige passant Rik van de Rakt dood. Volgens de rechtbank, die de asielzoeker vorige maand veroordeelde, was de man geheel ontoerekeningsvatbaar omdat hij ptss heeft en schizofreen is. Ook de Syrische asielzoeker Malek F., die in 2019 bijna drie mensen doodstak in Den Haag, was psychisch niet in orde. Of de Syriër Osama I., die in december 2017 een dubbele moord pleegde en nog eens twee mensen verwondde. Alle drie de daders kregen tbs opgelegd, vanwege de ernstige psychische problemen.
Criminoloog Bart Collard, verbonden aan de Universiteit Leiden, denkt dat het goed is dat er voortaan een screening van de geestelijke gezondheid wordt ingebouwd in de asielprocedure. „Dat moet ervoor zorgen dat bij aankomst in Nederland problemen kunnen worden herkend. Net zoals asielzoekers die bij binnenkomst worden gescreend op bijvoorbeeld tuberculose, zou je de regels ook moeten richten op de mentale gesteldheid.”
Screening
Het uitvoeren van mentale gezondheidschecks gebeurt op internationale schaal beperkt. Zo wordt in Australië binnen de eerste maanden van aankomst een algehele gezondheidscheck gedaan door de huisarts. Daarin speelt ook het controleren van de geestelijke gezondheid van de vreemdeling een belangrijke rol. Echter is deze controle vrijwillig. Asielzoekers die niet wensen deel te nemen, mogen dit weigeren. Ook in Nieuw-Zeeland gebeurt dit. Asielzoekers die daar op uitnodiging van de regering worden opgehaald, worden geacht fysieke en mentale gezondheidstests te doen.
„Het uitvoeren van een test is belangrijk, omdat de trauma’s waarmee deze groep te maken heeft gehad in het thuisland of onderweg naar Nederland op een later moment tot uiting kunnen komen”, stelt de criminoloog. „Denk daarbij aan bijvoorbeeld ernstige geweldsmisdrijven.”
„Dit doe je niet alleen om de vreemdeling zelf te beschermen en te helpen, maar ook de maatschappij”, zegt Collard. „Als wij als samenleving de deur openzetten om deze mensen op te vangen, dan mag je daar als land wel iets voor terugvragen. Dit is dan misschien wel een inbreuk op de privacy, maar als je hier veel leed mee kan voorkomen, dan is dit het waard.”
Onzekerheid
Een bijkomstig probleem is dat bij deze mensen in therapie geen grote stappen kunnen worden gezet omdat zij niet in een stabiele situatie verkeren, stelt Posthumus. „Denk aan de verblijfsstatus die onzeker is. Daarnaast leven zij ook nog eens in een mix van culturen, waarbij de verschillende culturele regels voor wrijvingen zorgen.”
Ook Koos Richelle, oud-voorzitter van de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken (ACVZ), stelt vast dat de achtergronden van de geestelijke problematiek van asielzoekers nog te vaak onderbelicht blijven. „Tot nu worden deze gevallen meer als losstaande incidenten beschouwd, zonder dat er echt uitvoerig wordt gekeken naar het onderliggende probleem.”
Richelle denkt dat er vooral winst is te halen bij de uitwisseling van informatie. „Bij bijvoorbeeld een verhuizing of verplaatsing van een vreemdeling is het goed voor een gemeente om op de hoogte te zijn als er sprake is van ernstige problematiek. Maar privacyredenen zitten nog in de weg.”
Toch kan er volgens Richelle nu al meer: „Je moet wel goede afspraken maken over welke gegevens kunnen worden gedeeld en hoe dat moet gebeuren. Dan ligt het in ieder geval niet aan de informatie-uitwisseling.”
’Verbeteringen op komst’
Ook het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA), waar de asielzoekers de eerste maanden of jaren van hun verblijf in Nederland doorbrengen, heeft geen toegang tot de medische gegevens van de vreemdeling die ze opvangen.
„Het COA is geen zorginstelling en heeft dan ook geen inzage in medische dossiers van bewoners en kan deze gegevens dus ook niet delen”, vertelt een woordvoerder.
Wel kan het COA specifiek medisch advies inwinnen bij andere instanties, als de ambtenaren merken dat er een specifieke vorm van huisvesting nodig is voor de asielzoeker. „Denk bijvoorbeeld aan begeleid wonen. De uitkomst van dit onderzoek wordt gedeeld met de gemeente. Het COA maakt regelmatig gebruik van zo’n onafhankelijk, extern advies dat wordt gebaseerd op de beschikbare medische informatie.”
Toch is het COA door privacyregels aan handen en voeten gebonden. „Voorwaarde voor zo’n onderzoek is dat de bewoner daarvoor toestemming heeft gegeven. Daarbij geldt ook dat de Nederlandse wet geen onderscheid maakt tussen statushouders en Nederlandse ingezetenen op het gebied van het delen van medische informatie. Ook voor het delen van resultaten moet de vergunninghouder instemmen.”
Het COA heeft recent samen met andere overheidsinstellingen overleg gevoerd over de regels van informatie-uitwisseling. „Op basis daarvan bekijken deze partijen of er punten zijn voor verbetering van een informatie-overdracht in geval van verhuizing of overplaatsing, uiteraard binnen de geldende wettelijke kaders”, vertelt de zegsman. „Binnenkort wordt de Tweede Kamer geïnformeerd over de verbeteringen die worden doorgevoerd.”
Als wij als samenleving de deur openzetten om deze mensen op te vangen, dan mag je daar als land wel iets voor terugvragen.
Misschien moeten we de deur van ons land beter afsluiten en ook de ramen dicht spijkeren, want dit gastje uit Eritrea is niet uitgenodigd maar als inbreker ons land in geslopen.