De route richting de excuses en de hoofdrolspelers
Hameren op boete doen: fors eisenpakket van activisten rond slavernij-excuses
Het forse eisenpakket rond de slavernij-excuses komt vooral uit de koker van een handjevol activisten. Die hameren er al jaren op dat ’wit’ Nederland collectief boete moet doen voor het koloniale slavernijverleden. Liefst door behalve met excuses ook met veel geld over de brug te komen. Een overzicht van de weg naar de excuses en van de hoofdrolspelers.
Het is 2016 als Gloria Wekker, emeritus hoogleraar gender en etniciteit, zich stort in het debat rond slavernij en kolonialisme. In haar boek White innocence (later uitgebracht als Witte onschuld) vent Wekker de theorie uit dat blanke Nederlanders een ’cultureel archief’ bezitten, vol met superioriteitsgevoelens jegens gekleurde mensen. Oorzaken: de slavernij en het kolonialisme.
Een gevleugelde uitspraak van de Surinaamse, die zich in 2017 verbindt aan Bij1, zal worden: ’Witte onschuld bestaat niet.’ Wekker wordt een belangrijke aanjager van een bij vlagen verhit debat, waarin zwarte activisten blanke Nederlanders wijzen op hun collectieve ’schuld’ voor de slavernij en op hun vermeende, aangeboren ’racisme’.
Keti Koti
Het gesprek over de omgang met het slavernijverleden wordt in de eigen, zwarte gemeenschap in Nederland overigens al veel langer gevoerd. Zichtbaar wordt de viering van de afschaffing van de slavernij (in 1863) met de introductie rond de eeuwwisseling van Keti Koti, de van oorsprong Surinaamse feestdag op 1 juli. In 2002 wordt in het Oosterpark in Amsterdam bovendien het Nationaal monument slavernijverleden opgericht en een jaar later het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee), met subsidie van de nationale overheid.
De afgelopen jaren raakte het denken over de nationale omgang met het slavernijverleden in een stroomversnelling, mede onder invloed van de gebeurtenissen in de Verenigde Staten, waar de Black Lives Matter-beweging en allerlei rassentheoretici nadrukkelijk kwesties als racisme, slavernij en kolonialisme aan de orde stellen.
Feestdag
In 2018 laten de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema en locoburgemeester Rutger Groot Wassink weten dat het slavernijverleden van de gemeente Amsterdam onder de loep zal worden genomen. Dit onderzoek wordt uitgevoerd door het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis van directeur en immigratiehistoricus Leo Lucassen, een pleitbezorger van het zwarte activisme. Het eindrapport vormt voor Amsterdam een rechtvaardiging voor de excuses voor het slavernijverleden, die Halsema in 2019 zal aanbieden. De toon is gezet: Rotterdam, Den Haag, Utrecht en de provincie Noord-Holland volgen het Amsterdamse voorbeeld en ook instellingen als ABN Amro en De Nederlandsche Bank bieden hun excuses aan.
De vier gemeenten schrijven in 2021 gezamenlijk een brief aan het Rijk om Keti Koti tot nationale feestdag te maken. Een belangrijk ijkpunt in het zwarte protest in Nederland, dat zal leiden tot het grotendeels verdwijnen van Zwarte Piet en tot de excuses voor de slavernij, is de demonstratie op 1 juni 2020 van Black Lives Matter Nederland en Kick Out Zwarte Piet (KOZP) op de Dam in Amsterdam. Daar verzekert rapper Akwasi zijn gehoor dat hij Zwarte Piet ’in z’n gezicht zal trappen’, een uitspraak waarvoor hij later gedwongen excuses maakt. KOZP en vertegenwoordigers van aanverwante clubs worden uitgenodigd bij premier Rutte op het Catshuis om daar hun grieven voor te leggen.
D66
De activisten willen excuses voor de slavernij – en herstelbetalingen, hoewel die laatste eis aanvankelijk niet luid wordt geuit.
Vooral D66 schaart zich aan de kant van de eisers. Zo vraagt D66-minister Ollongren het Adviescollege Dialooggroep Slavernijverleden om een advies over mogelijke excuses. Voorzitter is PvdA’er Dagmar Oudshoorn, verbonden aan Amnesty International Nederland. Leden van het adviescollege zijn onder anderen ex-voetbalinternational Edgar Davids en rapper Typhoon. Het orgaan komt in 2021 met de oproep aan de regering om zo snel mogelijk nationale excuses aan te bieden.
In de zomer van 2022 reizen Kamerleden van D66, CU, PvdA, GL (maar niet van de VVD) af naar Suriname, net als premier Rutte, waar zij spreken met Armand Zunder van de Nationale Reparatie Commissie Suriname, een orgaan van de Surinaamse overheid. Zunder is een bekende naam in het zwart-activistische milieu, hij ageert al jaren voor miljarden euro’s slavernijcompensatie. Overigens krijgt Zunder, die na de staatsgreep van 1980 in Suriname een kabinetspost bekleedde, ook in eigen land wegens zijn radicale standpunten regelmatig kritiek.
Koning
Op 8 december jongstleden is er Catshuis-overleg tussen het kabinet en vrijwel alle bovenstaande organisaties. De eisers zijn ontevreden: zij willen de datum voor de excuses verplaatsen van 19 december naar 1 juli 2023, eisen bovendien dat de koning de excuses uitspreekt en zij willen veel geld voor een zogeheten Herstelprogramma. Ook moeten het woord ’neger’ en Zwarte Piet worden verboden.
Minister Weerwind, die naar Suriname zou afreizen om namens het kabinet excuses aan te bieden, wordt door de dragende krachten achter de eisen resoluut geweigerd: hij is niet ’wit’, en ’stamt zelf af van slaven’. Frans Weisglas, voormalig voorzitter van de Tweede Kamer, steekt zijn ergernis hierover niet onder stoelen of banken. „Dat de heer Weerwind in zijn functie wordt ontzegd om namens de regering te handelen omdat hij niet wit is. Het zou eens omgekeerd moeten zijn”, laat de VVD’er weten op sociale media.
’Zeer treurig’
Er klinkt ook kritiek vanuit de zwarte gemeenschap zelf op bijvoorbeeld de eisen die worden gesteld. PvdA-lid Randy Snoyl, van Surinaamse komaf, stelt dat hij het kort geding dat afgelopen week diende om 19 december als datum van excuses van het kabinet te voorkomen (de rechter wees het af), ’zeer treurig’ vindt.
„Het kabinet stelt zich schappelijk op en is hierover in gesprek met verschillende maatschappelijke organisaties en met vertegenwoordigers van het Caribisch koninkrijk en Suriname”, meldde hij onlangs op sociale media. „Er is geen wettelijke basis om een datum te eisen waarop je excuses krijgt. Je kan oprechte excuses niet afdwingen.” Over de stichtingen die het kort geding aanspanden, zei hij: „Wie vertegenwoordigen zij eigenlijk?”
"Wie vertegenwoordigen zij eigenlijk?"
Historicus Coen de Jong, schrijver van Wokeland – Hoe een radicale voorhoede vat kreeg op de samenleving ziet dat anno 2022 handig wordt ingespeeld op sentimenten: „Belangenorganisaties voeren de discussie over slavernij-excuses in de openbaarheid via – fors aangezette – emoties, maar achter de schermen bedrijven ze politieke koehandel.”
Premier Rutte kondigde vrijdagmiddag aan dat Nederland geen herstelbetalingen zal overmaken als gevolg van het slavernijverleden. Die wens van activisten wordt niet ingewilligd, zei Rutte.
BELANGRIJKE SPELERS
Jerry Afriyie: Betrokken bij sowieso drie organisaties in het slavernijdebat: Kick Out Zwarte Piet (KOZP), Nederland Wordt Beter (NLWB) en Zwart Manifest, dat is opgesteld door een werkgroep van NLWB, The Black Archives/New Urban Collective, Black Queer & Trans Resistance NL, KOZP, Controle Alt Delete, Stichting We Promise, Stichting IXL Sickle Cell Awareness en Zetje In. Afriyie reageerde niet op vragen over de slavernij-excuses.
Mitchell Esajas: De antropoloog en bedrijfskundige Esajas is het gezicht van verschillende organisaties: The Black Archives, Black Lives Matter, New Urban Collective, dat ook deel uitmaakt van Zwart Manifest. Esajas vormt een twee-eenheid met zijn partner Jessica de Abreu. Esajas reageerde niet op vragen over de discussie rond slavernij-excuses.
Linda Nooitmeer: Het gezicht van NiNsee, het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis. Zij hoopt dat het kabinet besluiten over herstelbetalingen niet laat aankomen op het bewijs dat iemand nazaat is. „Ik heb zelf nooit de behoefte gehad om een dna-test te doen, maar wat ik zeker weet, is dat mijn voorouders uit Afrika kwamen en tot slaaf zijn gemaakt.”
Barryl Biekman: Voorzitter van het Landelijk Platform Slavernijverleden. Biekman trekt in 2013 aan de bel bij een VN-mensenrechtencommissie, waarop commissie-voorzitter Verene Shepherd Zwarte Piet ’gewoon kwetsend’ noemt en een verband legt tussen de kindervriend en de slavenhandel en de koloniale geschiedenis.
Armand Zunder: Econoom en voormalig politicus. Voorzitter van de Nationale Reparatie Commissie Suriname (NRCS). Pleit al decennia voor herstelbetalingen. „Hetgeen allemaal vernietigd is, moet hersteld worden. Ons referentiekader ligt in termen van miljarden euro’s en zeker niet honderden miljoenen euro’s.”