Hij krijgt bijval van Ellen 't Hoen, een Nederlandse juriste die internationaal actief is op het gebied van intellectueel eigendom in de farmaceutische wereld en onder meer wereldgezondheidsorganisatie WHO adviseert: ,,Het idee dat je een betere deal krijgt als je iets geheimhoudt, is nonsens. De farmaceuten hebben bovendien wél alle info, want die zitten met ieder land om de tafel.”
Jan Brouwer, hoogleraar staatsrecht aan de Rijksuniversiteit van Groningen, heeft ook zijn twijfels bij het opgetrokken rookgordijn. ,,Uitgangspunt is dat een minister volledige openheid van zaken geeft. Alleen in het belang van de staat kan daarvan worden afgeweken. Ik vraag me af of daarvan nu sprake kan zijn. Zeker omdat het om zo’n belangrijk thema gaat: de gezondheid van de Nederlandse bevolking.”
Peter van Zanten, die ook betrokken was bij de evaluatie van de Mexicaanse griep, ziet dat het kabinet in een spagaat zit. ,,Natuurlijk wil je zoveel mogelijk transparantie. Maar in een tijd als deze, waarin sowieso een schaarste aan vaccins te verwachten is, vind ik het heel logisch dat farmaceuten en overheden zich niet te veel in de kaart willen laten kijken.”
Een woordvoerder van De Jonge zegt dat de geheimhouding een verplichting is die vanuit de Europese Commissie is opgelegd. Die laat op haar beurt weten dat de vertrouwelijkheid nodig is om het succes van de onderhandelingen niet in gevaar te brengen.
De aankoop van miljoenen coronavaccins voor de Nederlandse bevolking gebeurt volledig achter de schermen. In wiens voordeel is dat eigenlijk? ,,Als je als overheid geen paal en perk stelt, bepalen de farmaceuten de regels.”
Elke keer als de Europese Commissie een voorlopige deal heeft gesloten over de aankoop van een coronavaccin, verschijnt er een keurig bericht op de website van de Rijksoverheid. Daarin staat het aantal vaccins dat door Europa is aangekocht, om wat voor soort vaccin het gaat en – als we geluk hebben – nog een quote van minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge, die dan spreekt van ‘veelbelovende stappen’ en ‘wedden op meerdere paarden’.
Daar blijft het bij. Hoeveel Nederland kwijt denkt te gaan zijn aan de gekochte vaccins? Het blijft onvermeld. Welke landen er voor en welke na ons komen in de leveringsrij? Onbekend. Wie wanneer aansprakelijk is bij mogelijke bijwerkingen? We komen het niet te weten.
Inhoudelijke details over de vaccindeals zijn door het kabinet in juni tot staatsgeheim verklaard, met als reden dat er informatie in staat die ‘ernstige schade kan toebrengen aan het belang van Nederland of zijn bondgenoten’. In juni onderhandelde Nederland samen met Duitsland, Frankrijk en Italië nog zelf met de farmaceuten in een ‘vaccinalliantie’, later smolt dat team samen met een vertegenwoordiging van de Europese Commissie. Dat resulteerde in één definitieve overeenkomst (met AstraZeneca) en vijf voorlopige deals. Ook vanuit Brussel geen aanvullende informatie over al die deals, volgens een commissiewoordvoerder ‘om het succes van de onderhandelingen niet in gevaar te brengen’.
En dus blijft de gewone burger beteuterd achter. Er worden vaccins gekocht van zijn of haar belastinggeld, maar hoe dat geld wordt uitgegeven, en onder welke voorwaarden, is tot dusver ongewis. Opvallend: de Verenigde Staten melden in de regel wél wat voor vaccins wordt betaald.
Als we met z’n allen corona willen verslaan, zijn we toch juist gebaat bij zoveel mogelijk openheid?
GroenLinks-Europarlementariër Kim van Sparrentak noemt het gebrek aan informatie ‘enorm frustrerend’. ,,Als politicus kan ik zo mijn controlerende taak niet uitvoeren.” SP-Tweede Kamerlid Henk van Gerven ziet met lede ogen hetzelfde gebeuren als in 2009, toen de besluitvorming over de aankoop van Mexicaanse griepvaccins ook achter gesloten deuren plaatsvond.
Destijds legde hij de toenmalige minister Ab Klink – en diens opvolger Edith Schippers – daarover het vuur aan de schenen. Van Gerven vond dat de beleidsmakers te veel hun oren lieten hangen naar de farmaceuten. En opnieuw is hij bang voor ‘coronacashen’. ,,Dat farmaceuten financieel gewin willen halen uit de crisis. Als we met z’n allen corona willen verslaan, zijn we toch juist gebaat bij zoveel mogelijk openheid?”
Krijg je een betere deal met een farmaceut als je die geheim houdt? Juriste Ellen ‘t Hoen noemt dat ‘nonsens’. ,,Bij geneesmiddelen hoor je dat ook argument ook vaak. En uiteindelijk kom je er dan meestal achter dat elk land zo’n beetje dezelfde prijs betaalt. Bovendien: de farmaceuten hebben alle informatie wél, want die praten met alle individuele landen. Dus vanuit beleidsoogpunt is het helemaal niet slim.”
‘t Hoen is al vele jaren internationaal actief op het gebied van intellectueel eigendom in de farmaceutische wereld. Ze adviseert tijdens de coronacrisis onder meer Wereldgezondheidsorganisatie WHO over de vraag hoe kennis over vaccins zoveel mogelijk voor álle landen beschikbaar kan worden gemaakt.
Uitgerekend Nederland schaarde zich vorig jaar achter een WHO-resolutie waarin staat dat landen voortaan beter hun best zullen doen om informatie over aankopen van vaccins en medicijnen zoveel mogelijk openbaar te maken. Nu de druk in coronatijd vol op de ketel staat, doet het kabinet het tegenovergestelde.
‘t Hoen ziet onderhandelingen waarin de farmaceuten comfortabeler op hun stoel zitten dan ‘angstige politici’. ,,Laten we nu maar wat toegeven, want anders hebben we straks geen vaccin, die sfeer heerst nu wel een beetje. Farmaceuten hebben een hoop in de melk te brokkelen. Als ze dan ook nog eens geheime afspraken kunnen maken, land per land, dan zit je met een enorm kennisverschil en een groot gebrek aan transparantie.”
Overigens zijn niet alle landen zo terughoudend als Nederland. Zo zijn de vaccindeals in België in de politiek wél onderwerp van een openbaar debat. De Belgische minister van volksgezondheid Maggie de Block werd vorige maand nog door het parlement op het matje geroepen, nadat vaccinontwikkelaar AstraZeneca had laten weten niet op te willen draaien voor schadeclaims na eventuele bijwerkingen van een vaccin.
De Block ging door het stof en betoogde dat België onder geen beding alle kosten op zich zou nemen. Zonder concrete getallen te noemen, vertelde zij dat tussen de Belgische overheid en AstraZeneca ‘een verdeling over die kosten is gemaakt’.
Ander voorbeeld: in Spanje is het verplicht elke internationale overeenkomst te publiceren. Daarom is de overeenkomst tussen de Europese Commissie en de EU-lidstaten waarin basisafspraken zijn gemaakt over het aankopen van vaccins, er ‘gewoon’ openbaar. In het document staan bijvoorbeeld de exacte percentages van het totale aantal vaccins waar een land recht op heeft. Voor Nederland is dat 3,89 procent.
Wat is er eigenlijk te zeggen vóór geheimhouding? Juridisch is het in elk geval geen probleem, zegt Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden. ,,Bij dit soort grote afspraken, waarbij er sprake is van een spel waar meerdere landen bij betrokken zijn, is dat heel goed te verdedigen. Ik kan me voorstellen dat Nederland zich niet in de kaarten wil laten kijken. Een rechter kan toetsen of iets terecht tot staatsgeheim is verklaard en dan moet je dat als overheid ook goed uit kunnen leggen. Maar dat lijkt me hierbij geen probleem.”
Een punt waar door de geheimhouding veel onduidelijkheid over bestaat: aansprakelijkheid. Wie draait er straks op voor bijwerkingen van het vaccin? Ook hierover wordt door regeringen een rookgordijn opgetrokken. De farmaceuten, die in recordtijd een vaccin ontwikkelen, voelen er in elk geval weinig voor om de volledige aansprakelijkheid op zich te nemen.
Zo zei Ruud Dobber, de Nederlandse topman van AstraZeneca, in juli dat zijn bedrijf ‘in deze unieke situatie simpelweg niet het risico op zich kan nemen van bijwerkingen van het vaccin over bijvoorbeeld vier jaar’. ,,Daarom vragen we in contracten om vrijwaring”, gaf Dobber openlijk toe. ,,Voor de meeste landen is dat acceptabel, omdat het in hun nationale belang is.”
Maar of Nederland ook zwicht voor de druk van farmaceuten? AstraZeneca zegt geen uitspraken te doen over individuele landen. Een woordvoerder van het ministerie van Volksgezondheid komt met een algemene, wat cryptische verklaring. ,,Aansprakelijkheid blijft bij het bedrijf, maar overheden kunnen bedrijven wel vrijwaring geven van bepaalde aspecten van de aansprakelijkheid.”
Details over de afspraken blijven dus ook hier verborgen. En dat wringt, zegt GroenLinks-Europarlementariër Van Sparrentak. ,,Dit zorgt bij het publiek alleen maar voor argwaan richting de farmaceutische industrie en dat kunnen we volgens mij niet gebruiken. Waar ik me ook zorgen over maak: je schept precedenten. Farmaceuten kunnen dit normaal gaan vinden. Wat betekent dat voor de volgende onderhandeling die je gaat voeren?”
Ook Ellen ‘t Hoen is sceptisch. ,,Het is niet zo dat dit noodlijdende bedrijven zijn, hè? Als een vaccin straks wordt goedgekeurd, gaan ze er ontzéttend veel geld aan verdienen, dat is de realiteit. Uiteindelijk zijn dit commerciële ondernemingen die opereren om hun aandeelhouders tevreden te stellen, met alle gevolgen van dien. Als je daar als overheid geen paal en perk aan stelt, bepalen de farmaceuten uiteindelijk de regels.”
‘t Hoen wijst er fijntjes op dat veel van de huidige coronavaccins tot stand zijn gekomen door samenwerkingen met onderzoeksinstituten die worden gefinancierd met publiek geld. AstraZeneca vermarkt het vaccin dat door het Jenner Institute van de universiteit van Oxford is ontwikkeld, Janssen Vaccines in Leiden werkt samen met het Leids Universitair Medisch Centrum. ,,Voor een deel is zo’n vaccin dus gewoon gefinancierd met belastinggeld. Daar mag je als samenleving dan ook iets voor terugeisen.”
Kortom, stelt ze, vraag je als democratische overheid af wiens belang nou precies gediend wordt met zulke strikte geheimhouding. ,,Als je dit soort belangrijke afspraken maakt, moet je dat wel uitleggen aan de burgers. Om alles tot staatsgeheim te bombarderen, daar moet je heel goede argumenten voor hebben. Transparantie moet de norm zijn, de samenleving heeft daar recht op.”
Op 26 oktober 1979 werd de wereld ‘pokkenvrij’ verklaard. Voor het eerst in de geschiedenis had de mens een virusinfectie dankzij een vaccin succesvol de wereld uit geholpen. Maar dat roept de vraag op waarom er nog geen succesvolle vaccins zijn tegen alle infectieziektes, zoals tbc, hiv en malaria. Het antwoord daarop krijg je van immunoloog Huub Savelkoul (WUR):
Maar om eerlijk te zijn...niet echt.. 
Maar voor hoelang. 
Niet normaal. 
