Heeft het virus vrij spel in de Biblebelt? ‘Als je tegen vaccineren bent, sta je hoger aangeschreven’
De meeste Nederlanders halen de prik tegen corona liever vandaag dan morgen. Op de Biblebelt denken veel gelovigen daar anders over. Zij leggen hun lot liever in handen van God, op wie zij vertrouwen. Nergens is de vaccinatiegraad zo laag als in deze strook van christelijke gemeenten. Heeft het virus hier straks vrij spel?
Nee, ze neemt haar ouders niets kwalijk. De kerk en de dominee, dat is een ander verhaal. Daar keken de diepgelovige ouders van Roelofje Mussche huizenhoog tegenop toen ze besloten hun dochter niet tegen polio te vaccineren. Liever had ze die afweging zelf gemaakt. ,,Ik ben helaas het levende voorbeeld dat niet inenten ontzettend gevaarlijk is”, zei ze daar eerder over.
Corona eist zware tol in 's lands grootste brandhaard Bunschoten: ‘Nog nooit zó veel begrafenissen gehad’
In 1971 liep Mussche, die tegenwoordig in Den Haag woont, als 10-jarige de gevreesde kinderziekte op tijdens de uitbraak in Staphorst. Vijf kinderen overleden aan polio, bijna veertig werden net als Mussche ziek. Ze raakte verlamd. Als gevolg daarvan zit ze al vijftig jaar in een rolstoel. Ademen gaat via een machine. Ze heeft 24 uur per dag hulp nodig.
Haar ouders dachten juist te handelen. In de leer van de kerk, zoals dat in Staphorst gebruikelijk was en voor een deel nog is. ,,Alles wat je overkomt in je leven heeft een bedoeling. Als je polio krijgt, dan stuurt God jou de wereld in om daarmee iets te doen. Ik was liever de wereld in gerend zonder polio’’, zegt ze in een voorlichtingsvideo die te zien is op de site van het RIVM.
Dat was vijftig jaar geleden. Maar vaccineren is op de Biblebelt - een strook van christelijke gemeenten, die van zuidwest-Nederland via de Veluwe naar noordoost-Nederland loopt - ook anno 2021 niet vanzelfsprekend. In de godvrezende gemeenschappen hechten gelovigen meer waarde aan de zondagse preek vanaf de kansel dan aan de persconferenties van premier Rutte en minister De Jonge.
Gods woord is hier leidend, ook in de coronacrisis, die iedereen raakt. ,,Als we belijden dat God ziekte en gezondheid geeft, mogen wij niet bewust een ziekte inbrengen in ons lichaam. Dan gaan we op Gods stoel zitten”, zegt dominee Weststrate uit Elspeet hierover in het Reformatorisch Dagblad.
Hij spreekt van geoorloofde en ongeoorloofde middelen om jezelf te beschermen tegen ziekte. Geoorloofde middelen zijn vitaminegebruik, een goede nachtrust of een dikke jas bij guur winterweer. Vaccinatie valt onder de ongeoorloofde middelen. ,,Als wij inenten, brengen we bewust ziektekiemen in ons lichaam.” Dan komt de mens aan Gods werk en dat druist regelrecht in tegen het zesde gebod (gij zult niet doodslaan). Vaccineren was in vroegere eeuwen immers niet ongevaarlijk.
Cathy Duenk
Weststrate predikt bij de Geformeerde Gemeente in Nederland, één van de vijf kerken die het Veluwse dorp telt. Zijn woorden vinden weerklank onder delen van de bevolking op de Veluwe, waar Elspeet is gelegen. Het dorp heeft een voor Nederlandse begrippen bijzonder lage vaccinatiegraad. Inwoners staan ook nu niet in de rij voor het coronavaccin.
,,Je weet niet wat er in zit”, zegt Cathy Duenk (41), die met haar dochtertje de plaatselijke supermarkt bezoekt op een kille januarimaandag. ,,Mijn man heeft zich erin verdiept en sprak over materiaal van geaborteerde foetussen dat in de vaccins zou zijn verwerkt.”
Vertrouwen op God
Duenk en haar echtgenoot kiezen ervoor geen prik te halen. ,,Wij lopen niet klakkeloos achter de meute aan en vertrouwen op God. Hij zorgt al jaren goed voor ons. Mochten we ziek worden, dan vertrouw ik nog steeds op Hem.”
Ze is niet de enige die er zo in staat. ,,We willen alles regelen, maar zijn afhankelijk van God”, zegt een oudere dame in het voorbijgaan. Een jonge moeder vertelt dat ze haar kinderen niet laat inenten. ,,Het is goed voor hun afweersysteem dat ze ziektes doormaken.” Voor corona is ze niet bang. ,,Als het gebeurt, dan gebeurt het. Ik denk zelfs dat ik het al heb gehad.” Een coronaprik zal ze dus zeker niet halen.
Opvattingen als deze kom je tegen op de Biblebelt en niet alleen onder refo’s. In strenggelovige dorpen als Urk, Staphorst, Elspeet en Uddel is de vaccinatiebereidheid laag. Op Urk bijvoorbeeld is de inentingsgraad 58 procent: iets meer dan de helft van de kinderen is gevaccineerd tegen bof, mazelen en rode hond. In de gemeente Nunspeet, waar Elspeet onder valt, is één op de vier niet gevaccineerd.
Vroomheid en zuiverheid
Per geloofsrichting lopen de cijfers behoorlijk uiteen. In de meeste conservatieve kerken, zoals de Gereformeerde Gemeenten in Nederland en de Oud Gereformeerde Gemeenten, ligt het percentage gevaccineerden op minder dan 25 procent, terwijl binnen de gematigde kerken rond de 50 tot 60 procent is ingeënt. Gelovigen die zich wél laten vaccineren, doen dat bijvoorbeeld vanuit het idee dat God de mens in staat stelt medicijnen te ontwikkelen. Binnen de Protestantse Kerk Nederland (PKN) en de Christelijke Gereformeerde Kerken speelt het vaccinatiedebat niet. ,,De afkeer van vaccinatie is een groepskenmerk in bepaalde kringen”, zegt hoogleraar religiegeschiedenis Fred van Lieburg. ,,Het bepaalt de mate van vroomheid en zuiverheid. Als je tegen vaccineren bent, sta je hoger aangeschreven.”
De discussie over vaccineren leeft in conservatieve christelijke kringen al sinds de negentiende eeuw. ,,Toen zag je in Nederland steeds meer afsplitsingen binnen de protestantse kerk. Orthodoxe stromingen gingen de principiële weigering uitdragen om zich te onderscheiden van de rest.”
Bijbelse bezwaren
Bijbelse bezwaren tegen vaccineren raakten eind achttiende eeuw al in de mode onder vrome theologen. Met afschuw keken zij naar de medische vondsten waarmee artsen en wetenschappers kwamen, zoals een middel tegen pokken. Het ging om een vaccin waarvan toediening nogal eens gepaard ging met ernstige bijwerkingen.
De collectieve gezondheidswinst van het middel was groot, maar die ging ten koste van grote individuele gezondheidsrisico’s. ,,Theologen frameden dit als een beweging die tegen de door God geschapen natuur inging”, zegt Van Lieburg. ,,Vaccins werden symbool van een anti-religieuze ontwikkeling. Dat is het startpunt van de discussie die we vandaag de dag nog voeren.”
Theologische argumenten van negentiende-eeuwse protestantse denkers als De Costa zijn anno 2021 springlevend in conservatieve kringen. Van Lieburg begrijpt daar niets van. ,,Alsof de medische en theologische situatie in de afgelopen eeuwen niet is veranderd.” De vaccins zijn door de eeuwen heen veel veiliger geworden. Een verklaring heeft Van Lieburg wel. ,,Die argumenten zijn een eigen leven gaan leiden. Het cultiveren van dit groepskenmerk bij orthodoxe protestanten houdt het misverstand in leven.”
Cultiveren
Dat cultiveren van het vaccinatiestandpunt wortelt in de politieke strijd die protestants-christelijk Nederland in de negentiende en twintigste eeuw voerde. Vooraanstaande protestantse denkers en politici als Abraham Kuyper keerden zich faliekant tegen een vaccinatieplicht van overheidswege. Dat zagen ze als inbreuk op de persoonlijke en religieuze vrijheid, ook al waren ze niet tegen vaccinatie zelf.
,,Om op school te mogen komen, moesten kinderen een pokkenbriefje meenemen”, zegt Van Lieburg. ,,Als bewijs dat ze gevaccineerd waren. Onder druk van christelijke partijen is dit in 1928 afgeschaft. Binnen de SGP zien ze dit nog steeds als belangrijke overwinning op de ARP (partij die later opging in het CDA, red.). Ze kregen hiermee hun vrijheid terug om zelf keuzes te maken.”
Deze politieke twist is volgens Van Lieburg vooral een uitloper van de Schoolstrijd, die in 1917 werd bezegeld met gelijke rechten voor protestantse en katholieke scholen, nadat deze decennia door de staat lang waren achtergesteld ten opzichte van het openbaar onderwijs. ,,Daar hoort deze discussie thuis.” Niet in de medische hoek, benadrukt hij.
‘Enorm vertroebeld’
Volgens Van Lieburg is het gesprek over vaccineren ‘enorm vertroebeld’. ,,Politieke en theologische argumenten houden elkaar in een wurggreep.” Typisch voor het eens zo verzuilde Nederland. ,,Het is een uit de hand gelopen twist, waarbij niemand meer terug kan naar het nuchtere begin. Bij vergelijkbare geloofsrichtingen in het buitenland hebben ze helemaal geen problemen met vaccineren.”
Dat Nederlandse protestanten hierin ook vandaag nog afwijken, is mede te danken aan de houding van gezagsdragers in de kerken, meent Van Lieburg: ,,Nog steeds durven leidende figuren binnen de reformatorische gezindte geen ondubbelzinnig advies vóór vaccinatie te geven. SGP-leider Van de Staaij hoor je er niet over. Ze zijn bang een deel van hun achterban voor het hoofd te stoten.”
SGP-Eerste Kamerlid Diederik van Dijk begrijpt die worsteling. Hij is directeur van de Nederlandse Patiënten Vereniging Zorg voor het Leven (NPV), die een streng-christelijke achterban bedient. Aan de vragen die de NPV krijgt, merkt Van Dijk dat het onderwerp leeft nu de coronacrisis zo diep ingrijpt en het vraagstuk op ieders bord ligt. Van Dijk maakt zich zorgen. Weigeren mensen het vaccin om een zuivere reden? Of laat een deel van de achterban zich in met complottheorieën?
,,Mensen laven zich aan sites met niet altijd even betrouwbare info”, zegt de NPV-directeur. ,,Hou gezonde afstand daarvan. Vervuil je standpunt niet met oneigenlijke argumenten.” De betrouwbaarheid en veiligheid van de vaccins staan wat de NPV betreft niet ter discussie. ,,Wij zijn voor gewetensvrijheid en tegen een inentingsplicht. Iedereen moet zelf die afweging maken. Maar we zeggen ook: als je vaccineert, doe je dat niet alleen voor jezelf. Je doet het ook voor de ander. Dat het niet is uitgesloten dat je anderen na vaccinatie alsnog kunt aansteken, maakt de animo om te prikken uit naastenliefde overigens niet groter.”
Geeft de NPV een positief prikadvies? Vanwege de gevoeligheid houdt Van Dijk de kerk liever in het midden. ,,Ik geloof niet zo in de kracht van een appel van bovenaf. Voor ons is het vooral van belang om eerlijke informatie te bieden aan onze achterban.”
Dat werpt de vraag op welk gevaar uitgaat van grote groepen die zich niet laten vaccineren. Ongeveer 250.000 mensen behoren tot bevindelijk gereformeerde kerken, waar religieuze bezwaren tegen vaccinatie leven. Driekwart van hen woont op de Biblebelt. ,,Dat is 1,5 procent van de totale Nederlandse bevolking”, rekent RIVM-arts Helma Ruijs voor. Zij promoveerde op de acceptatie van vaccinatie in de reformatorische gezindte.
Dat lijkt op de totale populatie een relatief te verwaarlozen hoeveelheid. ,,Als je deze mensen over heel Nederland verdeelt, gebeurt er niets”, bevestigt Ruijs. ,,Juist omdat bevindelijk gereformeerden geclusterd bij elkaar wonen en veel onderling contact hebben, is de kans groter dat ziektes zich binnen die groep verspreiden.” In 2013 nog greep de mazelen om zich heen in christelijke dorpen, geeft ze als voorbeeld.
In theorie kan corona in de toekomst op vruchtbare bodem landen in dorpen met een lage vaccinatiegraad, zegt arts Helen Siers van de GGD Noord- en Oost-Gelderland. ,,Wanneer in Elspeet of Uddel de vaccinatiegraad onder de 60 procent blijft, kan corona daar rond blijven gaan. Die kans zit erin. Dat zie je ook bij mazelen. Die ziekte duikt als eerste op in dorpen waar de vaccinatiegraad laag is.”
Toch plaatst Siers een kanttekening. ,,Het doel van de grootscheepse campagne is het virus eronder te krijgen. Daarvoor moet, denken we nu, 60 tot 70 procent van de totale bevolking beschermd zijn. Dat kan door vaccinatie, maar ook door het doormaken van de ziekte. Iemand die de ziekte heeft doorgemaakt, is in elk geval tijdelijk beschermd. Als het virus daarna niet of nauwelijks nog rouleert, dooft de epidemie uit en zal het virus ook niet zo snel in die dorpen opduiken. Maar als het wel opduikt, en dat moet je niet uitsluiten, kan het ineens hard gaan.”
Bijkomend effect van virusroulatie in besloten gemeenschappen is de opbouw van groepsimmuniteit via het doormaken van de ziekte. ,,Met alle risico’s van dien”, zegt Siers. ,,Dat is geen aanbeveling. Want hoe ouder de patiënt, hoe groter de gezondheidsrisico’s bij een corona-infectie.”
De GGD Noord- en Oost-Gelderland maakt zich vooralsnog geen grote zorgen. De vaccinatiegraad van het Rijks Vaccinatie Programma (RVP) tegen kinderziektes ligt in deze regio - die de gehele Veluwe omvat - ondanks dorpen als Elspeet en Uddel rond het landelijk gemiddelde van ruim 90 procent. Zit je onder de 90 procent, dan bestaat er kans op uitbraken. ,,Als regio komen we niet in de problemen”, verwacht Siers. ,,We gaan ervan uit dat het coronavaccin dezelfde tendens volgt.”
Bredere blik op de wereld
RIVM-arts Helma Ruijs ziet binnen de reformatorische gezindte de bereidheid tot vaccineren zelfs licht stijgen, waar het Nederlands gemiddelde de laatste jaren juist wat afneemt. Hoger opgeleide ouders uit de gematigd conservatieve hoek besluiten vaker hun kinderen te laten vaccineren, blijkt uit onderzoeken. ,,Over de generaties heen stijgt de vaccinatiegraad langzaam. Bij jongere generaties is de blik op de wereld breder. Het opleidingsniveau is hoger, ze hebben online toegang tot veel meer informatie.”
Ruijs zegt dat het geen zin heeft de religieuze vaccinweigeraars via dominees te benaderen. ,,Deze mensen dragen de standpunten van hun eigen kerkelijke gemeente uit. Daardoor zijn ze immers aangesteld. Het zou niet geloofwaardig zijn als de dominee een standpunt uitdraagt dat afwijkt van zijn kerk.” Seculier gezag inzetten bij een vaccinatiecampagne, helpt ook niet, weet Ruijs. ,,Geen dominee zal zijn standpunt op verzoek van Mark Rutte of de burgemeester aanpassen. Het geloof gaat boven alles.”
Niet zwaar aanzetten
Religiehistoricus Fred van Lieburg verwacht meer van het ‘eigen gezond verstand’ van jongeren én ouderen binnen de kerken. ,,Laat de dominees maar praten. Pragmatische en medische overwegingen zullen uiteindelijk de overhand krijgen. Het is volkomen terecht dat de overheid een beroep op ons doet omwille van de volksgezondheid. Daar is niets anti-godsdienstig aan. Laten we het niet zo zwaar aanzetten.”
In Den Haag leeft ex-poliopatiënt Roelofje Mussche als gevolg van het coronarisico al negen maanden in isolatie. ,,Ik zie alleen zorgverleners.” Ze kijkt reikhalzend uit naar de prik, in de hoop dat die haar weer de vrijheid geeft om de deur uit te gaan. ,,Ik ben afhankelijk van beademing. Voor mij is dat vaccin van levensbelang. Helaas is het nog steeds zo dat veel mensen hier anders over denken. Ik heb niet de illusie dat ik ze kan overtuigen.”
Het gesprek over nut en noodzaak van vaccineren moet vooral uit de groep zelf komen, vindt RIVM-arts Ruijs. ,,Dat gebeurt ook al. De NPV heeft naar aanleiding van mijn promotieonderzoek een mooie brochure gemaakt. Die zijn ze nu aan het updaten.” Goede informatie aanbieden werkt beter dan een dwingende boodschap zenden, daarvan is Ruijs overtuigd. ,,Uiteindelijk willen de meesten een weloverwogen keuze maken. Dan kun je beter het gesprek aangaan.”